Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 3]

Twee broers, twee temperamenten
De briefwisseling van Thomas en Heinrich Mann

Thomas Mann/Heinrich Mann: Briefwechsel 1900-1949 Uitgever: S. Fischer, 495 p., f 65, -
Wil Rouleaux

Katja Mann met de kinderen (van links naar rechts): Monika, Golo, Michael, Klaus, Elisabeth en Erika

Op 27 september zal bij De Arbeiderspers de vertaling verschijnen van de roman Doktor Faustus van Thomas Mann, vertaald door Thomas Graftdijk. Het betreft hier een echte literaire gebeurtenis, want Dokter Faustus is met De Toverberg een roman die thuishoort in de categorie Ulysses, Der Mann ohne Eigenschaften, De bekentenissen van Zeno, Die Blechtrommel of Honderd jaar eenzaamheid. Bovendien vertegenwoordigt de roman een standpunt over de kunstenaar in de twintigste eeuw, het gaat immers om het levensverhaal van de ‘toondichter’ Adrian Leverkühn, die zich in de geest van de klassieke Faustfiguur begeeft in regionen van de geest die niet van gevaren ontbloot zijn. Het boek toont ten overvloede nog eens hoezeer Thomas Mann met grote thema's durfde om te gaan en dat hij die in verband kon brengen met actuele, vooral in Europa levende problemen in de cultuur en politiek. De manifestatie De familie Mann die tot 29 september wordt gehouden in De Balie in Amsterdam en die is georganiseerd door de Stichting Literaire Aktiviteiten Amsterdam (SLAA) en het Goethe Instituut, heeft als ondertitel ‘100 jaar Europese geschiedenis’. Dat is meer dan een paraplu: de leden van de familie Mann die inderdaad een rol hebben gespeeld in de tijd zijn talrijk: Thomas Manns broer Heinrich Mann was een romanschrijver met een radicaler politiek standpunt dan zijn broer en schreef ten minste één roman die nog steeds wordt herdrukt: Der Untertan; Golo Mann, een van Manns zoons, is inmiddels zesenzeventig jaar en is een historicus die een aantal werken heeft geschreven die niet over het hoofd zijn te zien, zoals zijn grote biografie over de veldheer uit de Dertigjarige Oorlog Wallenstein; Erika Mann was in de jaren dertig een antifasciste die haar vader bewoog zich nog openlijker tegen Hitler te verzetten en zelf in haar cabaret Der Pfeffermühle door Europa reisde; Klaus Mann is niet alleen de schrijver van de roman Mephisto, hij was redacteur van het emigrantentijdschrift Der Sammlung dat door Querido werd uitgegeven; Frido Mann is een kleinzoon van Mann die hem inspireerde tot de kleine Nepomuk in Dokter Faustus en die nu zelf een autobiografische roman heeft geschreven, Professor Parsifal. In deze boekenbijlage worden alvast twee kanten van de familie besproken: de brieven van Erika Mann en de roman van Frido Mann; daarnaast de briefwisseling tussen Heinrich en Thomas Mann die licht werpt op hun persoonlijke verhouding en de ontwikkeling van conservatieve en radicale politieke denkbeelden vanaf de Eerste Wereldoorlog. Begin oktober zal nog aandacht worden geschonken aan de vertaling van Doktor Faustus en aan het speciale aan Thomas Mann gewijde nummer van Maatstaf, dat ook op 27 september zal uitkomen. Het programma van de manifestatie ‘De familie Mann’ staat op pagina 5.

De correspondentie tussen Thomas Mann en zijn vier jaar oudere broer Heinrich omvat precies de eerste helft van deze eeuw. Dat is dus de tijd geweest waarin beide broers, die in veel opzichten nogal tegenstrijdige temperamenten waren, zich ontwikkelden tot respectievelijk zeer beroemd en beroemd schrijver. Gelijktijdig was het de periode waarin hun vaderland het een en ander meemaakte: het Duitsland van keizer Wilhelm ging ten onder, de Weimarrepubliek kwam en ging, vervolgens die hele Hitlerei, en tenslotte nog kort de naoorlogse restauratie.

Tweehonderddertig brieven staan er in deze voorbeeldig uitgegeven bundel. Daarvan neemt Thomas er honderd vijfenveertig voor zijn rekening, terwijl Heinrich tekent voor het wat bescheidener aantal van vijfentachtig. Die tweehonderddertig brieven vormen volgens schatting hooguit de helft van het totale aantal brieven dat de gebroeders Mann elkaar toestuurden; de rest is in de oorlogsjaren of anderszins verloren gegaan. Overigens is de briefwisseling tussen Thomas en Heinrich Mann in de Bondsrepubliek al eens eerder verschenen, namelijk in 1968. Die editie bevatte echter slechts honderdzeventig brieven, en omdat er sindsdien telkens weer nieuwe brieven aan het licht kwamen - waaronder diverse zeer belangrijke -, heeft de Duitse uitgever onlangs besloten de correspondentie geheel opnieuw uit te brengen.

De briefwisseling begint eind 1900, op het moment waarop Thomas zo juist het manuscript van Buddenbrooks bij uitgever Samuel Fischer heeft ingeleverd. Thomas, vijfentwintig jaar op dat moment, is erg onzeker over het resultaat, en die onzekerheid wordt nog aangewakkerd door de reactie van de uitgever. Fischer toont zich namelijk weinig ingenomen met het omvangrijke manuscript van de nog onbekende schrijver - wiens enige voorafgaande publikatie, het novellenbundeltje Der kleine Herr Friedemann uit 1898, nog geen vijfhonderd kopers had getrokken - en hij raadt Thomas zelfs aan om de roman met de helft in te korten. Thomas raakt door deze afwijzing nogal in de war en begin 1901 klaagt hij tegenover Heinrich zelfs over ‘Depressionen wirklich arger Art mit vollkommen Ernst gemeinten Selbstabschaffungsplanen.’ Uiteindelijk zou Buddenbrooks, precies één jaar nadat het manuscript was ingeleverd, toch bij Fischer verschijnen. Die editie, in twee banden, bleef merkwaardig genoeg lange tijd onopgemerkt en onverkoopbaar; en pas in 1903, toen Fischer de roman in één band opnieuw uitbracht, zou Thomas Manns grote jeugdwerk aan zijn opmars beginnen.

Thomas Mann was dus tot 1903 een praktisch onbekend schrijver. Anders lag dit voor Heinrich - van wie overigens tot 1914 geen brieven bewaard zijn gebleven. Heinrich had, hoewel zijn grote periode pas later zou komen, rond 1900 al een zekere renommee. Zijn romans en verhalenbundels werden redelijk verkocht en Im Schlaraffenland (1900) werd zelfs meteen in het Frans vertaald. Thomas had dus aanvankelijk alle reden om tegen zijn oudere broer op te kijken. Sommige meer psychologisch georiënteerde Thomas Mann-kenners gaan er zelfs van uit dat Heinrich in zijn relatie tot Thomas de rol van hun beider vroeg gestorven vader zou hebben overgenomen; en dat Thomas tegenover zijn broer zou hebben geleden aan een ‘Vaterkomplex’. Zulke beweringen zijn natuurlijk altijd speculatief, maar anderzijds kan niet worden ontkend dat Thomas erg geïmponeerd lijkt door zijn broer. Althans tot aan 1903 - want het grote succes van Buddenbrooks zou Thomas Manns leven en daardoor ook zijn houding tegenover Heinrich volslagen veranderen.

In zoverre vormt de brief van 5 december 1903 een duidelijk breekpunt binnen deze correspondentie. Alle brieven vóór deze tijd laten een weifelende, onzekere Thomas Mann zien, die door middel van zelfironie en spot het hoofd boven water lijkt te houden. De brieven na 1903 tonen daarentegen een, althans naar buiten toe, evenwichtige en zelfbewuste schrijver. En bovendien tonen ze een schrijver die weet dat hij meer kan dan zijn broer. Dit laatste blijkt overduidelijk uit de lange

[p. 4]

brief van eind 1903. Deze brief - die vier jaar geleden plotseling in een Berlijns antiquariaat opdook - was tevens de aanleiding tot het eerste conflict tussen de gebroeders Mann.

Thomas reageert in zijn liefst tien bladzijden tellende brief op Heinrichs kort daarvoor verschenen roman Die Jagd nach Liebe. Dit werk is volgens Thomas uitermate zwak, ja, volkomen mislukt, en hij laat dit Heinrich weten in ongemeen felle bewoordingen - die door hun toonzetting inderdaad zouden kunnen wijzen op een afrekening met een ‘vaderfiguur’. Die Jagd nach Liebe is volgens Thomas buitengewoon slordig van stijl en compositie, het bevat te veel goedkope seksualiteit, het kan kortom niet anders worden aangeduid dan als ‘Unterhaltungs-oder Zeitvertreib-Lektüre’. En, zo voegt hij er honend aan toe, de titel zou eigenlijk moeten luiden ‘Die Jagd nach Wirkung’. Het conflict dat door deze brief ontstond werd spoedig bijgelegd - al bleven er tussen de gebroeders grote verschillen bestaan. Die werden vooral veroorzaakt door een verschillende geaardheid. Zo was Thomas ontegenzeggelijk veel burgerlijker dan Heinrich. Hij, Thomas dus, huwde in 1905 de degelijke Münchense professorendochter Katja Pringsheim, had al spoedig enkele kinderen en zou overigens levenslang een hardnekkige villabezitter blijven. Alles, letterlijk alles, was bij hem afgestemd op de literaire produktie, en men kan zonder meer stellen dat hij buiten zijn studievertrek om een volstrekt oninteressant leven heeft geleid. Anders dan Heinrich. Aan hem kon zelfs een duidelijke hang naar de bohème worden toegeschreven. Tot schande van de familie, en van Thomas, die hem dit duidelijk liet merken, leefde hij jarenlang ongehuwd samen met een uit Brazilië afkomstige zangeres. Later, op (vergevorderde leeftijd, zou hij nog twee keer huwen, respectievelijk met een Tsjechische actrice en met iemand van wie de antecedenten uiterst vaag waren, maar die in ieder geval ‘Nelly’ heette.

Jaloezie

Een ander verschil, en daardoor eveneens oorzaak van kleine irritaties, was de veel grotere produktiviteit van Heinrich. (Althans in hun eerste levenshelft: Thomas zou pas in het tweede deel van zijn leven de echt produktieve schrijver worden.) Tot aan 1909 had Heinrich zo'n tien romans geschreven, waaronder Professor Unrat, alsmede een groot aantal novellen. Thomas had naast Buddenbrooks slechts twee novellenbandjes kunnen voltooien, waaronder Tonio Kröger en Tristan. Geen wonder dat Thomas in 1907 met duidelijke jaloezie schrijft: ‘Grosser Gott, du hast wieder etwas fertig - und ich bin noch nicht einmal mit deinem Letzten fertig.’

Thomas Mann

Uiteindelijk was de grotere produktiviteit van Heinrich natuurlijk een uitvloeisel van diens geringere artistieke zelfcontrole. Thomas heeft dit zeer zeker geweten - zijn brieven bevatten dienaangaande enkele zeer subtiele toespelingen -, maar na het conflict van 1903 heeft hij er zich nadrukkelijk voor gewacht dit opnieuw zo demonstratief onder Heinrichs aandacht te brengen. Pas in 1915, midden in de eerste wereldoorlog, kwam het tot een nieuwe uitbarsting. Die had, publiekelijk uitgevochten, de om vang van een rel, en zou beide schrijvers zeven jaar lang tot elkaars vijanden maken.

De beroemde rel had overigens een lange voorgeschiedenis. Al kort na 1900 had Heinrich zich ontwikkeld tot een sociaal geëngageerd schrijver - nadat hij in de voorafgaande periode nog sterk beïnvloed was geweest door pure estheten als d' Annunzio en Flaubert. Thomas daarentegen volhardde lange tijd, en volgens velen zou hij dat levenslang blijven doen, in zijn estheticisme, individualisme en conservatisme. Enigszins verbaasd had hij al in 1904 op Heinrichs ontwikkeling gereageerd: ‘Seltsam interessant, für mich immer noch ein bischen unwahrscheinlich ist die Entwicklung deiner Weltanschauung zum Liberalismus hin. Ob ich's auch soweit bringen werde? Fürs erste verstehe ich wenig von “Freiheit”. (...) Für politische Freiheit habe ich gar kein Interesse. Die gewaltige russische Literatur ist doch unter einem ungeheuren Druck entstanden? Wäre vielleicht ohne diesen Druck gar nicht entstanden!’ In 1915 werd de tegenstelling op de spits gedreven. Heinrich publiceerde in dat jaar zijn befaamde essay over Zola, waarin hij een wederzijdse beïnvloeding eiste van literatuur en politiek. Een sleutelpassage uit dat opstel luidde: ‘Literatur und Politik hatten denselben Gegenstand, dasselbe Ziel und mussten einander durchdringen, um nicht beide zu entarten. Geist ist Tat, die für den Menschen geschieht; und so sei der Politiker Geist, und der Geistiger handle!’ Heinrichs broer was het hier volstrekt mee oneens, maar dat was nog niet eens de belangrijkste oorzaak van het conflict dat zou volgen en dat de correspondentie tot 1922 zou stilleggen. Belangrijker nog waren de toespelingen die Heinrich zich in zijn essay had veroorloofd op het werk en op de persoon van zijn conservatieve broer; toespelingen die voor de overgevoelige Thomas zo pijnlijk waren dat deze twee jaar later - toen Heinrich per brief een vergeefse verzoeningspoging ondernam - nog steeds zou spreken van een ‘unmenschlicher Exzess’.

Heinrich Mann

Thomas Manns antwoord op Heinrichs Zola-opstel zou in 1918 volgen met de essaybundel waarvan de titel een heel programma omvat: Die Betrachtungen eines Unpolitischen. Met name het hoofdstuk ‘Der Zivilisationsliterat’ hieruit was een regelrechte tegenaanval op Heinrich. Het essay in zijn geheel had echter een veel algemenere strekking. Thomas Mann verdedigde erin - onder frequente verwijzing naar Goethe, Nietzsche en de Duitse romantici - een aristocratischonpolitieke cultuuropvatting die hij als kenmerkend zag voor de Duitse geest. Gelijktijdig haalde hij fel uit naar de moderne westerse democratieën Frankrijk en Engeland, waar de idealen van verlichting en vooruitgang hadden geleid tot zulke dingen als democratie, socialisme of nog erger.

Thomas Mann, dat lijdt geen twijfel, was ten tijde van zijn Betrachtungen eines Unpolitischen een sterk nationalistisch, door en door conservatief schrijver, op wie in sommige opzichten zelfs het predikaat reactionair van toepassing was. Later, in de jaren twintig en dertig, zou hij enige afstand nemen van zijn conservatisme. Al in 1922 hield hij zijn bekende rede ‘Von deutscher Republiek’, waaruit een zekere sympathie voor de jonge Weimarrepubliek viel op te merken; en in de jaren dertig ontwikkelde hij zich, vooral door toedoen natuurlijk van het rechtse extremisme, tot een echte democraat. Nog veel later, na de tweede wereldoorlog, was er bij hem zelfs sprake van sympathie voor het socialisme. In dat verband wordt vaak gewezen op zijn beroemde rede ‘Meine Zeit’ uit 1950, waarin onder meer de vaak geciteerde zinsnede voorkomt: ‘Wenn Goethe gegen das Ende seines Lebens erklarte, jeder vernünftige Mensch sei doch ein gemassigter Liberaler, so heisst das Wort heute: Jeder vernünftige Mensch ist ein gemassigter Sozialist.’

Toch is Thomas Mann eigenlijk levenslang een ‘Unpolitischer’ gebleven. Iemand die zich slechts tegen wil en dank met de politiek inliet, zelfs in de Hitlertijd, en die in de grond van de zaak een diep romantische natuur was. Een sociaal geëngageerde roman of novelle heeft hij bijvoorbeeld nooit geschreven. Daarentegen is zijn eigenlijke domein levenslang dat van de burgerlijke, psychologische roman en novelle gebleven, waarin de lotgevallen centraal staan van extreme individualisten, van kunstenaars heel vaak, van de ‘Sorgenkinder des Lebens’ kortom. (Die uitdrukking is van Settembrini uit Der Zauberberg.) Dat wil zeggen: van een mensensoort die veel te veel verstrikt is in zijn privé-problematiek om zich daarnaast ook nog eens te interesseren voor zoiets als de maatschappij of de politiek.

Thomas Mann heeft deze eigenschap van zijn werk, die Brecht en Döblin altijd zo bekritiseerd hebben, natuurlijk zelf terdege beseft. In zijn brieven aan Heinrich klaagt hij regelmatig over zijn onvermogen om zich te engageren. Heel treffend schrijft hij bijvoorbeeld op 8-11-1913: ‘Die Unfahigkeit, mich geistig und politisch eigentlich zu orientieren, wie Du es gekonnt hast; eine wachsende Sympathie mit dem Tode, mir tief eingeboren: mein ganzes Interesse galt immer dem Verfall, und das ist es wohl eigentlich, was mich hindert, mich für Fortschritt zu interessieren.’

Het grote conflict tussen de gebroeders Mann werd pas in 1922 bijgelegd, naar aanleiding van een ernstige ziekte van Heinrich. Toch had de ruzie nog een lange nasleep, want de correspondentie tussen 1922 en 1931 is uiterst gereserveerd en neemt in totaal niet meer dan twaalf bladzijden in beslag. Overigens vormden de jaren twintig de succesvolste periode uit Heinrich Manns schrijversleven. Zijn parodistische en satirische romans vonden bij de lezers uit de Weimarrepubliek een grote weerklank, en vooral Der Untertan (1918) bereikte ongekend hoge oplagecijfers. Ook begon Heinrich zich politiek steeds nadrukkelijker te manifesteren en gaandeweg werd hij de belangrijkste geestelijke representant van de republiek. Zo belangrijk dat sommige Duitse groeperingen in hem zelfs de toekomstige president zagen.

President van de republiek werd hij niet, maar wel kreeg hij in 1931 een andere publieke functie: hij werd voorzitter van de ‘Dichterakademie’, de literaire afdeling van de ‘Preussische Akademie der Künste’. Uit de correspondentie met Thomas, voorafgaande aan de benoeming, blijkt duidelijk dat deze hem tot voorzichtigheid, ja, zelfs terughoudendheid aanmaant. Korte tijd later zijn de rollen omgekeerd. Nu wordt Thomas voorgedragen tot voorzitter van de ‘Gesamtakademie’ - als opvolger van Max Liebermann. En nu is het Heinrich die zijn broer adviseert de functie niet te accepteren; met succes, want Thomas' zelfkennis reikte ver genoeg om te beseffen dat hij voor deze taak ongeschikt was.

vervolg op pag. 13