Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 10]

Een mooi geloof voor een meisje
De fantastische wildgroei in de Maria-folklore

Alone of all her sex door Marina Warner Uitgever Picador Importeur Van Ditmar, 400 p., f 24,50
De mythe van M. Gerard Reve en de maagd maria door Evert Peet Uitgever: De Prom, 135 p., f 25, -
Diny Schouten

Hoe Maria, Eeuwig Maagd en toch Moeder van God, daarenboven ook nog Zijn Bruid en Dochter kan zijn, gaat wellicht het verstand van menig hervormde of goddeloze te boven. Dat mag geen wonder heten. Een interessanter fenomeen, zegt Marina Warner in haar duizelingwekkende studie in mariologie (uit 1976, nu in paperback verschenen) is dat ook de meeste katholieken slechts een vage notie hebben van de betekenis van hun geloofsartikelen. Warner noemt in dit verband het uit 1854 daterende dogma van Maria's Onbevlekte Ontvangenis: ‘Alleen katholieken met een uitgesproken aanleg voor theologie begrijpen dat dit dogma Maria uitsluit van de erfzonde.’

Maar ook hun begrip schiet misschien tekort bij de discussies over de implicaties van het dogma, die - na zo'n veertien eeuwen strijd - nog steeds gaande zijn. Kende Maria wel of geen pijn tijdens de bevalling, gevrijwaard als ze was van ‘Eva's vloek’ (Genesis 3: 16: ‘Ik zal zeer vermenigvuldigen uwe smart, namelijk uwer dracht; met smart zult gij kinderen baren; en tot uwen man zal uwe begeerte zijn, en hij zal over u heerschappij hebben’)? Moet de Heilige Anna, moeder van Maria, ook weer niet ‘onbevlekt ontvangen’ zijn door haar moeder, de Heilige Emerentia, want hoe speelde zij het anders klaar haar dochter niét ‘in zonde’ te concipiëren? Ook de zaak hoe Maria verlost kan zijn vóórdat de Verlosser werd geboren, is nog niet opgehelderd, al is er een voorstel geweest tot het aannemen van een Prae-Redemptio, een soort voorlopige verlossing, geldig vanaf de conceptie van Maria tot aan de kruisdood van haar Zoon. Over de kwestie of Maria gestorven is, wordt nog beraadslaagd. De consequentie van de zondeval is immers, dat wij ‘tot stof zullen wederkeren’, en Maria zou daarvan, door haar onbevlekte ontvangenis, uitgezonderd moeten zijn. Wel is, nog betrekkelijk kort geleden, in 1950, haar Assumptio afgekondigd, de Tenhemelopneming naar lichaam en naar ziel. De viering van dat feest, Maria Hemelvaart (op 15 augustus), dateert al uit de zevende eeuw, en iconografisch werd Maria al sinds de veertiende eeuw niet slapend, maar bij volle bewustzijn ten hemel gevoerd. Het is die voorstelling die men aantreft in Titiaans triomf van renaissanceschilderkunst, de monumentale ‘Assunta’ (Tenhemelopneming van Maria, Venetië, Frari-kerk) uit 1518.

In de proloog van Alone of Al! Her Sex, een schitterende, erudiete, cultuurhistorische studie van álle aspecten van de Maria-verering, vertelt Marina Warner dat ze aan haar gigantische project begon door een simpele vraag, voortkomend uit een nonnenschoolverleden: ‘Wat was het dat ik had vereerd?’ Gaandeweg moet ze gefascineerd zijn geraakt door de fantastische wildgroei in de Maria-folklore, een fascinatie die haar zo te zien heeft doen bekomen van de schrik van haar meisjesjaren. De jarenlange indoctrinatie met het beeld van de kuise, nederige en zachtmoedige Reine Maagd als hoogste vorm van vrouwelijkheid zou misschien wel traumatisch genoemd kunnen worden, maar ik spreek niet uit eigen ervaring. Warner bezit te veel humor om zich er zo zwaar over uit te laten, of zich achteraf te beklagen: ‘As my agnostic father maintained, it was a good religion for a girl.’

Hemelsblauwe koningsmantel

Alone of All Her Sex - overigens ook uitmuntend voer voor kunsthistorici - is niet opgezet als een chronologische studie in Maria-kunde of Maria-cultus. Warner concentreerde zich in elk van de 21 hoofdstukken op een afzonderlijk aspect van de verering die Maria ten deel viel, een verering die (maar dat is natuurlijk geen nieuws) verbazingwekkend weinig steun vindt in de vier Evangeliën, noch in de Handelingen der Apostelen. Warner verzamelde heel veel materiaal (waaronder veel poëzie) en zocht steeds naar verklaringen in de omstandigheden die verantwoordelijk zouden kunnen zijn voor de verschuivingen in haar symboolwaarde. Zo ze zich al bezighoudt met feministische theorievorming, dan blijft dat steeds zijdelings.

De kroning van de maagd, geschilderd door Velazquez

Het komt erop neer dat elk van Maria's epitheta ornantia: Virgo Intacta, Tweede Eva, Koningin des Hemels, Bruid van Christus, Madonna (Notre Dame, My Lady, Onze Lieve Vrouwe), Maria Lactans, Mater Dolorosa, Stella Maris, Magna Mater, Medeverlosseres, Troosteres der Bedroefden en Mater Ecclesiae, elkaar afwisselden in populariteit. Die accentverschuivingen hingen nogal eens samen met fluctuaties in de strijd om de wereldlijke en geestelijke macht. Feodale voorstellingen als ‘Maria Regina’, Maria die door God de Vader en Christus in de hemel wordt opgewacht met regalia als scepter, kroon en hemelsblauwe koningsmantel.

[p. 11]

zijn minder onschuldig en vanzelfsprekend dan ze lijken, merkt Warner op. Ze duiden op een volstrekte identificatie van de kerk met het hoogste wereldse gezag, en maakt het contrast tussen de Zuivere Maagd Maria en al haar bevlekte seksgenoten nog schrijnender.

Madonna della Misericordia door Piero delta Francesca

Incestueuze kanten van Maria's wonderlijke verhouding met de Drieëenheid komen aan de orde in het hoofdstuk over het Lied der Liederen, waar vooral Bernard van Clairvaux' interpretatie van het Hooglied van Salomon aandacht krijgt. Clairvaux identificeert Maria met Shulamith als Bruid van Christus. De Kerk was niet erg schichtig voor het onmiskenbare sex appeal dat aan Onzelievevrouwe aldus werd toegekend. Ze was dat wel voor Clairvaux' bejubeling van de zogende Jungfrau, Maria Lactans. Het bezwaar was de benadrukking van Maria's lichamelijke functies. Haar tranen daarentegen hebben immer hun overweldigende emotionele impact behouden, waarschijnlijk door hun associaties met zuiver water, en, zoals Warner vermoedt, ook omdat van alle lichamelijke afscheidingen (snot, spuug, bloed, melk, nagel-afknipsels en haar) alleen tranen geen weerzin wekken. Tegen de verering van de ‘Mater Dolorosa’ heeft nooit enig bezwaar bestaan, wel tegen de voorstelling van Maria als Verlosseres, zoals die van de Madonna delta Misericordia van Piero della Francesca (1445-48). Op dat schilderij, een polyptiek, torent een immense Madonna (zonder kind) boven de gelovigen uit, en van dat beeld gaat de suggestie uit dat Maria, zelfstandig en niet als mediatrix, de zondaars vergeving kan schenken. Het Concilie van Trente (1545-1563) verbood die opvatting, die wel heel ver verwijderd is van de boodschap van het Evangelie.

Cultus

Bekommernis om de armen, waartoe St.-Franciscus (dertiende eeuw) de stoot gaf, leidde tot een heel ander soort Mariaadoratie, die in haar rol van nederige huisvrouw-en-moeder. Volgens Warner profiteert vooral Jozef van die koerswijziging; hij wordt voortaan minder gezien als een lichtelijk belachelijke, overbodige oude man, en begint op schilderijen welhaast de glans te krijgen van een jonge, trotse vader, een soort aardige huisman. Toch beziet Warner de groeiende populariteit van een knusse Heilige Familie met gepast wantrouwen. Ze merkt op dat deze cultus van de vrouwelijke deugden bescheidenheid, gehoorzaamheid en zachtmoedigheid, vooral bloeit in landen waar de maatschappelijke achting voor vrouwen uitzonderlijk laag is. Warner noemt Ierland, Spanje, Portugal, Italië en België, maar ik laat die namen voor haar rekening. Julia Kristeva, die in het hoofdstuk ‘Stabat Mater’ van haar laatste boek, Histoires d' amour, een soort leesverslag van Marina Warners boek geeft, met speculatief psycho-analytisch commentaar, maakt melding van de suggestie dat het feminisme vooral in Protestantse landen kansen heeft gekregen. Dat zou wel eens aan een manco ten aanzien van het moederlijke kunnen liggen in het religieuze bouwwerk van het protestantisme, oppert Kristeva. Dat is geloof ik niet als een compliment aan de Katholieke Kerk bedoeld. Marina Warner is huiveriger dan Kristeva voor Freudiaanse compensatietheorieën. Wel delen beide schrijfsters de interesse voor de vermenging van ‘ideologie en mythe’ die de bron van ons handelen vormt. Voor zover er sprake is van een ‘these’ in het boek van Marina Warner, is het waar ze zich uitspreekt tegen Paus Paulus VI hanteren van die ideologie als politiek: zijn bul Marialis Cultus, uit 1974, waarin hij propaganda maakt voor Maria als het ideaalbeeld van de Nieuwe Vrouw. Dat wil niet zeggen dat Warner erg vleiend is over ‘the sombre-suited masculine world’ der Calvinisten, naar haar oordeel ‘altogether too much like a gentlemen's club to which the ladies are only admitted on special days’.

Alone of All Her Sex wordt frequent geciteerd in Evert Peets recente bijdrage aan de ‘Reve-Forschung’: De mythe van M., Gerard Reve en de Maagd Maria. Peet, Neerlandicus en theoloog, onderzocht in het ‘latere’ werk van Reve (vanaf 1967) de verwijzingen naar moeder-, maan-, liefdes- en/of vruchtbaarheidsgodinnen (Peet noemt Isis, Ishtar, Venus, Aphrodite, Cybele en Artemis) die in Reve's particuliere pantheon samenvloeien tot één moedergodin: Maria, op wie hij zijn hoop op Verlossing heeft gesteld. De parallellen die Peet aanwijst tussen de Heilige Maagd en haar voorgangsters zijn heel overtuigend. Men vindt ze trouwens ook bij Warner, evenals de ‘excursies’ naar de Evangeliën, de Handelingen der Apostelen en de geschriften der Gnostici. Bij die laatsten, die de ‘onderstroom’ van het katholieke geloof vormen, blijkt Reve, met al zijn lieve jongens die ter meerdere glorie van de‘Medeverlosseres’ gemarteld dienen te worden, zich perfect aan te sluiten. Maar Peet wordt wel erg zwaar op de hand als hij de hypothese uitwerkt dat Reves ‘verdrijving van de vadergod uit zijn geloof’ ‘(...) een in het religieuze getransponeerde oorlog tegen zijn vader’ zou kunnen zijn. De toon van zijn kleine studie is vooral gewichtig. Zo worden ‘wij’ voor ‘wetenschappelijke’ dan wel ‘hermeneutische’ problemen geplaatst, die te maken hebben met ‘de periodisering’ in het ‘corpus’, want: ‘veelmateriaal dat normaliter in brieven en interviews staat (kwam) binnen het literaire universum te vallen’.

Andere observaties klinken daarbij juist weer heel weinig ex cathedra, zoals de opmerking dat het uniform van matrozen donkerblauw of zelfs wit-met-blauw is, ‘kleuren die erop wijzen dat zij een orde vormen van aan de zee (d.i. aan Maria) gewijde jongens’, dat veel Revistische taferelen in De taal der liefde op zee spelen bij blauw licht, en dat ‘in deze taferelen opvallend veel Indonesische jongemannen (“blauwen”) figureren’.

Ik ben minder overtuigd dan Peet dat Reve een ‘onomstreden plaats onder de zeer groten’ gegarandeerd is. In elk geval kan ik Peets imitatie van de Reviaanse stijl (‘luide’, ‘enig tuinieren’) niemand aanbevelen.

■