Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 3]

Onbekommerde rokers

Met gulle hand verstrekt
De bemoeienissen van de Nederlandse overheid met de opiumhandel

Wettig opium door Ewald Vanvugt Uitgever: In de Knipscheer, 432 p., 49,50
Tessel Pollmann

Een collage van citaten - het is dat Ewald Vanvugt zijn boek zelf zo noemt, anders had ik het niet gedurfd. Want dat is voor een boek van vierhonderdtwintig pagina's toch een erg mager patroon: een collage van citaten. Al is het onderwerp van die citaten nog zo mooi. Opium is het onderwerp. Opium in Indië en hoe ‘wij’ er aan verdienden.

Bijna zolang als ‘we’ de kolonie bezaten, zo lang ook hadden we een handelsmonopolie op opium, slaapgom, heulsap, amfioen - allemaal woorden voor hetzelfde. We handelden erin omdat opium veel geld opbracht, en als we er niet in handelden, dan smokkelden we er wel in. Keurige firmanamen zoals van Jacob van Lennep en Co, de Nederlandsche Handelsmaatschappij en wie al niet waren er mee besmet. Besmet, ja - want zo werd dat wel gevoeld. Opium verhandelen dan wel smokkelen was een beschamende zaak, eeuw in eeuw uit, maar dat weerhield uiteindelijk toch weinigen, en zeker niet de regeringen in kolonie en moederland, er aan te verdienen.

Wie gebruikte die opium? De Chinezen in Indië aanvankelijk. Later ook meer en meer inheemse bewoners van Java en Sumatra. Veelal arme mensen die verslaafd raakten aan de opium die door de VOC werd geïmporteerd, meest uit Bengalen. Later verliep de import via andere handelaren - dan hief het koloniale gouvernement er de accijns op. En vanzelfsprekend woedden er in de kolonistenborst twee zielen: de ene die wist dat opium vergif was en dat steeds meer mensen het gingen gebruiken. En de andere die wist dat de accijns op opium tot wel vijftien procent van alle staatsinkomsten opliep. Met name toen de staat zelf in haar opiumfabriek bij Batavia de gebruiksklare opium uit de ruwe grondstof ging bereiden en verhandelen, steeg de consumptie en dus de winst voor de staat. Dat was vanaf ongeveer 1900 - toen de Opiumregie zijn intrede deed - zoals de Fransen de staatstabaksindustrie hebben en de Italiaanse regering het monopolie op die ellendige waslucifertjes, zo had het Nederlandsch-Indisch Gouvernement zijn opiumfabriek die het monopolie in Indië had. Van overheidswege werd het recht om opium aan schuivers te verkopen verpacht, lange tijd aan Chinezen; de ambtenaar op zijn buitenpostje was de tussenpersoon - hij kreeg de kist met opium in zijn kantoor bezorgd en moest die dan door verkopen aan de Chinees.

Ewald Vanvugt

Opium was duur en begeerd en beperkt verkrijgbaar - onder deze drie voorwaarden kon een bloeiende corruptie ontstaan onder de ambtenarij. Opium en corruptie waren onlosmakelijk met elkaar verbonden.

Altijd dezelfde smoes

Opium was voor de arbeiders in de kolonie wat drank in de negentiende eeuw in Europa was. Waar lage lonen werden betaald en het werk een vorm van dwangarbeid was, was jenever dan wel opium te vinden. Net als aan de alcohol werden aan opium allerlei genezende en ziektevoorkomende werkingen toegeschreven, en beide middelen werden aan kleine kinderen gegeven om deze rustig te houden en hun kinderkwalen te verzachten. In de jaren dertig werd opium in Batavia door morfine vervangen - dat was goedkoper, maar het werkte ook sneller verslavend.

Alle eeuwen door - de opiumfabriek werkte gewoon door tot in de jaren veertig - had de Nederlandse en Nederlandsch-Indische overheid dezelfde smoes klaar voor haar winstgevend beleid: de regering moest wel opium legaliseren, want anders kwam er allemaal smokkelwaar binnen. En de regering kon de opiumverkoop maar beter in eigen hand nemen, want anders zou het gebruik schrikbarend oplopen. En van de kant van de tegenstanders waren er eeuw in eeuw uit dezelfde verwijten: de overheid (voorafgegaan door de VOC) verdiende er aan en stimuleerde daarom het verbruik. De overheid had standaardtegenargumenten: prof.dr. W. Wertheim vat ze in zijn voorwoord bij Vanvugt's boek pittig samen: ‘Werd de prijs van opium verlaagd, dan was- het doel het gebruik door de bevolking van gesmokkelde opium te beperken. Werd de prijs verhoogd, dan was het doel precies hetzelfde.’

En wat ze ook aan moois zeiden - Schaepman, Abraham Kuyper, Jean Chrétien Baud of Koning Willem I - in de praktijk wilde niemand de belastingpenningen uit de opium graag missen. Hollanders, dat waren we en dat zijn we gebleven; en geen verstandig land ter wereld staat de regering toe dat er bier aan de benzinepomp wordt verkocht, behalve in Nederland. In de Verenigde Staten word je bekeurd als je een open fles alcohol of bükje bier in je auto hebt - hier drink je je ongans bij de feestelijke installatie van een commissie op het ministerie van Binnenlandse Zaken op een dinsdagmiddag om half drie. Iedereen is tegen drank, maar een dronken automobilist mag gewoon zijn rijbewijs houden. Anders zakt de omzet. En dus de inkomsten uit accijns.

Europeanen in Indië schoven geen opium. Die dronken. Uit de vierkante pot, zoals de jeneverfles heette. Alcoholisme onder Europese Knil-soldaten was gewoon. Opium verslaving onder de inheemse soldaten was even gewoon. De Militaire Gids schreef in 1913: ‘Zestig procent van de Javaanse onderofficieren zijn opiumschuivers. Zij verkopen in het geheim opium in de kazerne. Zij maken jonge soldaten tot schuivers en weten uit een en ander een zeer zoet winstje te halen... De grondfout van het euvel is dat (o schande!) het opium als het voornaamste en meest doeltreffende middel voor de werving van soldaten wordt gebruikt. Iedereen weet dit en niemand verzet zich ertegen.’

Dit citaat, door Vanvugt opgenomen in zijn ‘collage van citaten’ is een van de weinige teksten in het dikke boek over de gebruiker van het heulsap. Het leeuwendeel van zijn werk betreft het overheidsbeleid waarbij - het spijt me - de auteur de herhaling niet heeft geschuwd. Alle importcijfers, alle cijfers over de consumptie, alle wetswijzigingen, redevoeringen, schilderingen van het ambtelijk stelsel, de variatie in maten en gewichten, de verpakkingseenheden, de maatregelen van bestuur, de redevoeringen in het parlement, alles, maar dan ook alles is opgenomen, opgesomd en soms met zeer losse hand door het boek gestrooid. Met name de financiële gegevens zijn niet op een mooie rij gezet, zodat het flink bladeren is voor je weet wanneer de staatsinkomsten voor zestien procent uit opiumaccijns bestonden (dat was in 1905).

De papaver

Tweedimensionaal

Vanvugt stelt in zijn eigen tekst dat hij geen boek van vlees en bloed heeft kunnen maken, doch slechts de beschrijving van een ‘plat staatsapparaat’, die per definitie op iets tweedimensionaals moet uitlopen. Daar nu begrijp ik niets van. Een staatsapparaat is zo plat als je het ziet - alleen al de opsomming van de schurkenstreken die er om de opium heen werden uitgehaald, smeken om diepte, perspectief. Wie waren die opiumpachters, die ambtenaren die de opium verschaften, de handelaren van de VOC? Dat waren toch meer dan alleen namen? Maar voor-en bovenal: wie was de gebruiker in Indië? In een tweede citaat, ditmaal van de socialist Van Kol, laat Vanvugt ons nogmaals een glimp zien van de afnemer: ‘Wat ik op het eiland Banka heb gezien tijdens mijn bezoek in het voorjaar van 1913, heeft in mij een gevoel opgewekt waarbij schaamte en verontwaardiging om voorrang streden. Opium wordt aan de Chinese koelie met gulle hand door de Nederlandse Regering zelfs onder het werk (in de vorm van pillen) verstrekt; mannen die in het eigen land het schuiven hadden af geleerd, werden onder de Hollandse driekleur daartoe verleid en vielen weer aan de opiumduivel ten prooi. In de tinmijn Soengei Liat XXVI werken 434 Chinezen, onder wie 92 geregistreerde schuivers. “Velen leerden hier schuiven”, verklaarde zonder blikken of blozen de hoofdmandoer. In de mijn III van Soengei Liat werken 600 koelies en velen zijn verbruikers van het dure opium terwijl de arak er voor de spotprijs van 4,5 cent per liter wordt verstrekt.’ De koelies verdronken, verdobbelden en verrookten hun geld - en de overheid ving daarvoor de inkomsten van de alcoholpacht, de speelpacht en de opiumpacht die alledrie aan rijke Chinezen werden uitgegeven. Die waren het dan weer die de koelies geld uitleenden, zodat ze bij vernieuwing van

vervolg op pag. 6