Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 14]

Alfred Kossmann
Veertigjaar onder invloed

Met Anna Blaman en Victor E. van Vriesland ben ik bevriend geweest. Ik weet niet of Anna Blaman mij als een vriend beschouwde. In de jaren vijftig waren zij en ik de enige Rotterdamse auteurs van het land en zij, op de dag af zeventien jaar ouder dan ik, was van ons twee verreweg de beroemdste. Wij deden nogal wat samen, bij forums, op scholierenavonden met hersengymnastiek, tijdens boerenkoolmaaltijden van de Rotterdamse kring van auteurs. Ik zocht haar graag op, in haar kamer in de De Vliegerstraat, en mijn vrouw en zij hadden intieme gesprekken over migraine. Maar dat zij mij vroeg om de nog niet voltooide roman De verliezers in typescript te lezen, maakte mij verlegen. Ik bewonderde haar, als persoon volwaardig en als schrijfster op afstand, zo dacht ik, en bleek bij de lectuur van de roman haar ook als schrijfster te bewonderen. Toen stierf zij, voor De verliezers was voltooid. Pas na haar dood, bij het rustig doorlezen van haar hele werk, ter voorbereiding van een lezing, leerde ik dat ik mijn vele bezwaren tegen haar stijl en tegen haar karakteristieken en tegen haar diepzinnigheid met het grootste gemak kon vergeten. Ik denk graag aan haar. Misschien ben ik nu beter met haar bevriend dan ik het was tijdens haar leven.

Van Vriesland beschouwde mij heel zeker als een vriend. Hij was van de generatie van mijn ouders, had op het Haagse gymnasium in de klas gezeten met een zuster van mijn vader en liefde voor haar gevoeld. Ik bewonderde zijn poëzie sinds mijn veertiende en na een paar keer lezen kende ik het magnifieke ‘Avondlijk tweegesprek tussen de dichter en de harmonika’ uit mijn hoofd. Een heel lang gedicht. Als ik het moeilijk heb, in de stoel van de tandarts bijvoorbeeld, zeg ik het zwijgend op. Mijn liefde voor zijn poëzie, merkwaardig miskend, bestond vele jaren voor onze vriendschap die mij, op zijn oude dag, zoveel vermaak, inzicht en arbeid heeft verschaft.

Een briljante man, als verteller en luisteraar. Royaal met paradoxen, klaaglijkheden, sympathieën, haat, roddel, karakteristieken en drank. In zijn plechtigste betogen flonkerde volkstaal, hij verlustigde zich aristocratisch in het ordinaire, en bleef een introverte dichter.

Landerigen

Toen ik, in 1972, door een autoongeluk aan het doodgaan leek te zijn, werd hij geïnspireerd tot poëzie. Een van die gedichten begint: ‘De rouw om vrienden is een lotsvoltrekking/ Waarbij ik amper nog betrokken ben.’ Hij was bijna tachtig toen hij de regels schreef. Ik schrok er eerst van en vond ze later diepzinnig, ontroerend en hartelijk.

In navolging van Van Vriesland verloochen ik niets van wat ik ooit heb geschreven. Zelfs mijn eerste officieel gepubliceerde gedichtenbundeltje uit 1946 niet. Ik heb het boekje aan de muur gespijkerd gezien, in een door de Vijftigers, die toen nog Experimentelen heetten, ingericht zaaltje. Het boekje en ik waren veroordeeld. Kort na het verschijnen ervan begon ik aan een roman waarvoor ik mijn ervaringen in Duitse werkkampen gebruikte. Ik had er een soort succes mee dat mij plezier deed en ergerde want sommige recensenten prezen mij als tegenvoeter van de nieuwe landerigen, Simon van het Reve en W.F. Hermans. Van het Reve en Hermans waren niet landerig, dat ten eerste, en ik was niet huisbakken humanistisch, dat ten tweede. Ik wist dat ik geen revolutionair en nieuwlichter kon zijn. Ik betreurde het in zekere zin, aanvaardde dat ik van nature conservatief was en verfoeide een positie als brave Hendrik tussen baldadige jongens die zelfs door B. Stroman en W.L.M.E. van Leeuwen niet meer in toom konden worden gehouden.

Anna Blaman

Van nature conservatief. Het heeft zijn bezwaren. Met moeite ben ik iets gaan zien in de poëzie van de Experimentelen, en De avonden heb ik altijd een vervelend boek gevonden. Pas in de jaren zestig, bij de lectuur van Op weg naar het einde, werd ik door Van het Reve overtuigd, en nu gun ik hem de Nobelprijs al zegt hij de malste dingen. De grootste schrijver van de veertig jaar waarover ik het moet hebben.

Over invloed. Ik schreef mijn eerste gedichtenbundeltje, voor en tijdens de oorlog, onder invloed van Nijhoff, Van Vriesland, Rilke, en mijn eerste roman, na de oorlog, onder invloed van de Duitse emigranten die ik tijdens de oorlog had gelezen. Mijn ideaal, nooit te verwezenlijken naar ik besefte, was om eens een roman als Der Zauberberg te schrijven. Zo conservatief was ik van nature dat ik mij niet liet beïnvloeden, als jongen, door Hoornik, Van Hattum, Den Brabander maar door de literaire generatie die hen had beïnvloed. Mei 1940 in Rotterdam. Je

[p. 15]

maakte oorlog mee. Ik besefte pas goed wat oorlog betekende toen ik in de krant las dat Ter Braak en Du Perron waren gestorven. Ik had hen nooit ontmoet en zelfs niet in de llusie geleefd hen ooit te zullen ontmoeten. Het bericht van hun dood ontnam aan de ervaringen van de oorlogsdagen alle prikkel van avontuur.

Hella S. Haasse

In 1945, terug uit Duitse werkkampen, was ik een Rotterdamse provinciaal, die van nieuwe ontwikkelingen niets had vernomen. Het heeft, zoals ik schreef jaren geduurd voor ik de Vijftigers en Cobra leerde waarderen en inpassen. En zonder moeite bleef ik Iphigenie auf Tauris mooi vinden en Luceberts klassieke gedicht over de schoonheid met verbrand gezicht vulde ik aan met Schillers klassieke ‘Nänie’: ‘Siehe da, da weinen die Götter, es weinen die Göttinnen alle, / Dass das Schone vergeht, dass das Volkommene stirbt, / Auch ein Klaglied zu sein im Mund der Geliebten, ist herrlich: / Denn das Gemeine geht klanglos zum Orkus hinab.’

Goethe

Victor van Vriesland

Over invloed. Hoewel ik mij verzette begonnen de nieuwlichters mij te overtuigen. Menno ter Braak wilde geen romans lezen als hij zelf bezig was aan een roman, uit angst voor beïnvloeding, en Thomas Mann las alleen de grandioze werken uit de wereldliteratuur wanneer hij bezig was aan een grandioos werk. Ik houd ervan om beïnvloed te worden, en als ik aan een roman bezig ben lees ik zoveel mogelijk romans van anderen, om eruit te halen wat ik kan gebruiken. Diefachtig, karakterloos, en uit pure hoogmoed. Ik twijfel er kennelijk nooit aan dat ik schrijf wat ik wil schrijven en mij toeëigen wat mij toekomt.

Leeftijdgenoten

Heeft Anna Blaman mij beïnvloed? Hoewel ik haar stijl niet waardeer is er een medelijdend-ironische traagheid in haar manier van vertellen die ik niet uit mijn geheugen krijg. Heeft Victor E. van Vriesland mij beïnvloed? Zonder twijfel. Zijn paradoxen zou ik graag tot de mijne maken, zijn denkwijze is mij vetrouwd.

Hebben de Vijftigers mij beïnvloed? Gelukkig wel. En Vroman? Ik ben er hem dankbaar voor. En Van het Reve? Ik hoop van niet. En Hermans? O ja. De houterige consequentie waarmee hij zijn invallen behandelt is navolgenswaardig. Mulisch? Wie weet. Van Wolkers heb ik weinig gelezen.

Vestdijk, Bordewijk, Van Schendel, Carmiggelt, A. Roland Holst, Bloem, Achterberg? Wel zeker. Vestdijks invloed is gevaarlijk, van A. Roland Holst kun je de volzin leren. Aan Bordewijks manier heb ik ongegeneerd in een roman de karakteristiek van een conflict tussen zoon en vader ontleend. Over kroegen kun je niet schrijven zonder aan Carmiggelt te denken, ook al denk je helemaal niet aan hem, en voor de zekerheid heb ik zijn naam vaak genoemd. Zou ik zond r hem zo goed in kroegen hebben rondgekeken?

Wij kunnen per slot het Nederlandse landschap pas waarderen als we in het Rijksmuseum zijn geweest.

Reve, Hermans, Mulisch, Wolkers: in leeftijd en produktiviteit kan ik mij met hen meten, niet in succes. Succes is in de veertig jaren waarover ik het heb iets wezenlijk anders dan het was in de jaren dertig. Verkoop, publiciteit, roem betekenen nu waarde en zelfs gezag, voor de honderdduizenden lezers en evengoed voor de critici en de mannen van wetenschap. Dit samenvallen van verkoopsucces en kwaliteit is een nieuw fenomeen. Hoe zou ik, behalve O zakelijk, met succes hebben kunnen omgaan? Ik denk aan Richard Minne: ‘O ze spreken van mij! / Wat mogen ze toch zeggen? / Zal ik reukwerk nemen / en mijn haar in krullekens leggen?’

Leeftijdgenoten. Met Hella S. Haasse en Willem G. van Maanen en met hun werk heb ik relaties die ik als vriendschappelijk beschouw, met Isaac Faro ben ik bevriend sinds we elkaar in een Duits werkkamp, Straatsburg 1943, ontmoetten. We hebben, vermoed ik, elkaar allemaal beïnvloed. Bij Gerrit Kouwenaar heb ik konijn gegeten, bij Beb Vuyk rijsttafel, heerlijk al die maaltijden, maar de voorbeeldigste gastheer en kok van onze letteren is Aar van de Werfhorst. Gesoupeerd heb ik met Cd. Busken Huet voor wie het een reden was ons land te verlaten.

Adriaan Morriën heeft mij beïnvloed door zijn intelligente sensualiteit, C. Buddingh' door experimenten in meligheid en aan het tijdschrift Barbarber heb ik veel te danken. Daarmee is het, helaas, afgelopen. De late Brakman? Misschien. Ik moest het in hoofdzaak verder doen met wat ik in de loop der jaren had vergaard, en het werd mijn lieve lust om zinnen te schrijven die verstandige inhoud hadden, goed klonken, alles menens en toch parodie.

Goethe

Parodie van wat? ‘Alles is parodie’ dichtte ik meer dan dertig jaar geleden, en had het over het leven ‘dat al in principe/ tot niets in staat is dan een uit dépit/ diepzinnig opgevoerde parodie van mogelijkheden’. Ik weet niet onder wiens invloed ik het zo heb geformuleerd, maar ik hield het uit met de tekst, al die jaren. Wanneer ik een zin schrijf die moet spinnen als een poes, parodieer ik Morriën, bij kordate uitspraken Hermans, bij het vertellen over gekwelde binnenhuisjes Anna Blaman, en ik houd ervan de literatuur van de jaren twintig te parodiëren door met een koppelteken adjectieven samen te voegen. Ik ben, kortom, mijzelf niet, nooit ofte nimmer, en weet van de wijsbegeerte dat ik het ook helemaal niet kan zijn.

Ik herinner me dat ik eens met Bertus Aafjes in een urinoir stond. Hij maakte mij een compliment, en zo der enige moeite kon ik hem een compliment maken. ‘Uw mooiste regel,’ zei ik, ‘is deze: de beste weg is de weg ertegen.’ Ikzelf, voeg ik er nu aan toe, heb de weg ernaast gekozen.

Velen heb ik, met bewonderend hoofdschudden, de weg ertegen zien opgaan. Ik citeer weer eens, Hermann Broch als ik het goed heb: ‘Die Wege kennen ihr Ziel’, en het merkwaardige is dat de weg ertegen zijn doel soms goed blijkt te kennen. Een, twee, drie jaar strompel je rotsig en dan zie je, misschien tot je verdriet, dat aan de horizon bewonderaars en navolgers bezig zijn de weg te asfalteren en er tapijten op te leggen. Je doet er verstandig aan niet om te kijken want achter je rug wordt het asfalt vernield door een weg ertegen. Het is aardig. Toch droom ik er soms van om herboren te worden in Straatsburg, in de achttiende eeuw, als jongeman, om in gezelschap van Goethe bijvoorbeeld razend en wenend een ezelspad te kiezen dat een heirbaan blijkt te zijn.

Veertig jaar getuige en medespeler. Veel gemist, veel laat begrepen, veel verkeerd begrepen, veel veroordeeld. Afkerig geraakt van poëzie en van academisch gevormde critici. Gretig lezer, vaak in paniek o er zijn onvermogen tot bewondering. Wanneer hij moet kiezen tussen Maarten 't Hart, Jeroen Brouwers en Andreas Burnier kiest hij Andreas Burnier hoewel hij, denkend aan reïncarnatie, enkel hoopt dat hij in een volgend leven als een grote dikke rode gecastreerde kater in een vensterbank mag zitten.

Opwindend, meeslepend, melig ging het toe, in mijn jaren van conservatief, en mijn talent, parasitair, heeft zich te goed kunnen doen.

Maar onder wiens invloed is dit artikel geschreven? Ik vraag het mij af met bevende hand, denk aan Ter Braaks interpretatie van een gedicht van Vestdijk, aan Komrij, aan - voor mij onvermijdelijk - Thomas Mann, en zet zo zwak een punt dat hij een komma lijkt, zoals het hoort want niets komt af,

Dit typografische grapje ontleen ik, wie weet, aan Lidy van Marissing.

■

Alfred Kossmann (1922) publiceerde o.m. Gedichten 1940-1965, de romans De wind en het licht der schepen, De nederlaag, Laatst ging ik spelevaren, Geur der droefenis, de reisverhalen De middag van mijn leven en Weerzien van een eiland.