Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 12]

Pierre H. Dubois
De schrijver is alleen getuige van zichzelf

‘Lécrivain n'a pas besoin d'événements, l'événement est en lui-même,’ schrijft Jean Giono in zijn voorwoord bij het eerste dee! van Tableau de la Uttérature française, en ik denk dat hij gelijk heeft, ten spijt van alle schrijvers, ‘getuigen van hun tijd’, van alle geëngageerde literatuur. De schrijver is inderdaad alleen de getuige van zichzelf.

Een poging om mijn ‘persoonlijke literatuurgeschiedenis van de afgelopen 45 jaar’ te schetsen kan dan ook alleen maar ogenschijnlijk verband houden met de historische gebeurtenissen uit die periode of van de tijd die daaraan voorafging. Want ook al dateert mijn eerste publikatie uit 1940, het contact met de literatuur en met de schrijvers die mij beïnvloed hebben, ligt in de jaren daarvóór. Dat begon al op het internaat waar ik een deel van mijn middelbare opleiding kreeg en waar de lectuur van sommige fragmenten uit de anthologie die wij gebruikten voor de lessen Nederlands mij het besef bijbracht dat het mogelijk was met taal meer te doen dan de directe communicatie te onderhouden. Van die fragmenten herinner ik er mij vooral twee: een extatische natuurbeschrijving door Streuvels uit De Vlaschaard en een melancholieke gemoedsontleding door J. Everts uit zijn bundel verhalen Catastrophen. Ongetwijfeld is er meer geweest, maar het was onvoldoende om mij ertoe te brengen zelf te gaan schrijven.

Die opleiding in mijn jeugd was katholiek en het lag voor de hand dat de eerste Nederlandse auteurs die ik op mijn vijftiende of zestiende bewust begon te lezen tot de katholieke jongeren behoorden van Roeping en De Gemeenschap, Van Duinkerken, Engelman, Kuyle, maar vooral Gerard en Henri Bruning. Van belang voor mij was met name de laatste, die in zich de strijdbaarheid verenigde van zijn in 1926 reeds overleden broer en de nonconformistische ‘ketterse’ eigenzinnigheid die zich afzette tegen het progressief traditionalisme van De Gemeenschap. De juistheid van Giono's uitspraak wordt hier al manifest: de houding van Bruning had voor mij niets te maken met het pejoratieve begrip ‘fascisme’, zoals het in een later stadium en speciaal na de oorlog, in de belichting van de recente geschiedenis, zou worden. Het was een soort ‘elitaire’ houding die zich afkeerde van de platvloersheid van het collectivisme. Het had met individualisme te maken, en met politiek alleen maar in mijn ogen in zoverre het collectivisme het individu bedreigde. Het is natuurlijk een koud kunstje mijzelf hier achteraf met allerlei vragen in het nauw te drijven en mijn politieke en op andere gebieden bestaande onwetendheid of onbegrip aan de kaak te stellen. Ik laat dat dus na om vast te stellen dat ik daar wél de aansluiting vond naar een ander deel van mijzelf.

Wezensvreemd

Bruning was een religieus man, zijn denkwereld bewoog zich in de onmiddellijke nabijheid van de mystiek, die mij totaal vreemd was. Maar als vele mystici was hij onorthodox, ondogmatisch en hechtte hij veel sterker aan de waarheid als persoonlijke beleving dan als buitenpersoonlijk gegeven. Ikzelf werd mij in die jaren bewust van het feit van mijn letterlijk ongeloof, dat wil zeggen van het feit dat het katholicisme waarmee ik was grootgebracht merkwaardig genoeg geen innerlijke wortels had, als een vreemd omhulsel om mij heen hing en dat ik het ondanks sommige banden die waren ontstaan van mij af moest laten glijden als wezensvreemd. En tegelijk daarmee werd ik mij bewust van iets anders, namelijk van een fundamentele verwantschap met een stroming die niet eens zo lang na de katholieke jongeren mijn aandacht was gaan trekken, Forum. Naarmate het ene van mij af viel, trok het andere mij aan en werden er overgangen duidelijk die het mij gemakkelijk maakten en vanzelfsprekend deden lijken.

Er bestonden bijvoorbeeld parallellen tussen Ter Braak en Bruning, waardoor zij elkaar tot op vrij grote hoogte konden volgen en waarderen, ook al deelden zij elkaars consequenties niet. Ik maakte kennis met het werk (en weldra de persoon) van Greshoff en Du Perron en hun invloed werd voor mij bepalend. Ik herkende er de elementen in die mij ‘van binnenuit’ dreven, niet alleen tot schrijven maar ook tot een vorm van geestelijk bestaan aat beantwoordde aan de man die ik mij voelde, aan wat ik dacht, aan wat ik was (of meende te zijn).

Het belang daarvan voor mij is evident. Sinds die tijd is de literatuur wat zij voor mij altijd is gebleven: een vorm van leven maar met alle implicaties van dien. Het zijn deze implicaties die mijn opvatting van literatuur uitmaken, dus ook mijn ‘persoonlijke literatuurgeschiedenis’ en mijn waardering van en voor de Nederlandse en buitenlandse letteren.

Welke die implicaties zijn is minder gemakkelijk uiteen te zetten; het zou neerkomen op een zelfanalyse en een autobiografie. Dat kan niet in een paar honderd woorden, dat kan niet in een boek, dat kan misschien in de loop van een oeuvre, wanneer het met een empathische aandacht wordt gelezen. Maar op een dergelijke empathie kan niemand een aanspraak maken, men kan er hoogstens op hopen.

Ik doe een poging om iets van die implicaties aan te geven en dat kan dan wellicht de vage omtrekken schetsen van de beoogde ‘persoonlijke literatuurgeschiedenis’. Ik ga daarvoor weer terug naar het stadium van vóór mijn literaire bewustwording. Dat is geen bezwaar, want de schrijver die zijn wereld wil proberen te verklaren, kent die wereld niet, hij kent alleen die behoefte - en die kan hij niét verklaren.

Slauerhoff

Het is moeilijk uit te maken of het onbehagen aan het leven, dat mij als een schok van herkenning overviel bij het lezen van het verhaal van Everts, toen ik dertien of veertien was, van puberale aard was, maar het werd voor mij sterker herkenbaar een paar jaar later in het werk van Slauerhoff, die voor mij tot de belangrijkste dichters ging behoren, van wie ik alles verzamelde. En nog weer later werd het een identificeerbaar levensgevoel in mijn omgang met het werk van Couperus en Emants. Mijn biografie van de laatste is voor mijzelf het resultaat van een empathische ervaring, en dáárom van belang omdat het, naast een literaire en literair-historische waardebepaling en herwaardering, de zin onderstreept die de literatuur voor mij heeft.

Marcellus Emants

Criterium, mei 1940

Is dat onbehagen aan het leven een implicatie, er zijn er tal van andere. En niet alleen dat. De vorm van leven die litera-

[p. 13]

tuur voor mij is, wordt essentieel gekenmerkt door de contradictie, een onoplosbare contradictie. Hoezeer het onbehagen ook een tot overtuiging geworden levensgevoel mag zijn, een filosofisch pessimisme - er staat een extatisch levensgevoel tegenover, waarvan in die vroege jeugd misschien de natuurmystiek van Streuvels het symbool was. Maar ondanks die prille emotionele ervaring ben ik geen enthousiast lezer van Streuvels geworden; mijn temperament is ongetwijfeld minder ‘extatisch’. Dat neemt echter niet weg dat de poëzie, de lyrische expressie van de emotie, een niet geringer fundamentele implicatie is. Rede en ontroering zijn twee polen van het schrijverschap. Maar het is een bepaalde verhouding tussen beide die ‘mijn literatuurgeschiedenis’ bepaalt.

Menno ter Braak

Cola Debrot

Brief van Ter Braak op ‘Forum’-papier

Daarin past Couperus, Gorter, een flink stuk van Verwey, eigenlijk niets van Van Deyssel, hoe boeiend hij als fenomeen ook is, een klein stuk Kloos. Daarin past Leopold, veel meer dan Bontens; daarin past Dér Mouw en Carry van Bruggen. Daarin passen Greshoff en Van Nijlen, Van Eyck, Bloem, Besnard; A. Roland Holst voor een deel en Nijhoff voor een deel; en niét Dirk Coster, dank zij Du Perron en ondanks de betekenis die zijn anthologieën hadden.

Literatuur als vorm van leven: daarin paste op de meest concrete en onmiddellijke manier Forum. De betrokkenheid van wat Ter Braak, Du Perron, Slauerhoff, Greshoff, Vestdijk schreven, belichaamde een nieuwe relatie tussen de auteur en ‘het leven’. Wat bij hen verdwenen was, was de pejoratieve notie van ‘literatuur’, en pejoratief was in die periode ook het esthetisme, de ‘kunst-is-hetmaken-van-mooie-dingen’-kant, die nasleep van tachtig en de neoromantiek; tot op zekere hoogte ook - maar daar waren de grenzen veel moeilijker te bepalen - de vergeestelijkte ideologie van de Beweging, de latere Verwey, de dichters van 1910, en wat daaruit was voortgevloeid.

Het begrip ‘persoonlijkheid’ had toen een veel concretere klank dan nadien weer het geval zou zijn, (oen het tot een cliché was verworden. Wij wisten (of wij voelden) heel goed wat daarmee werd bedoeld en dat in dit perspectief ‘schoonheid’ een herziene waarde werd, even goed als een volwassen intelligentie, die zich op een ander niveau afspeelde dan sportieve heroïek, AJC-idealisme of arbeidersromantiek.

Overigens waren er onderlinge verschillen. Vestdijk bijvoorbeeld was meer ‘literair’ dan Ter Braak, maar een minder uitgesproken ‘persoonlijkheid’; Marsman, die het vitalisme zo hoog in zijn vaandel droeg, was toch meer een estheet, ondanks zichzelf misschien, dan Du Perron.

De zaak was uiteraard dat op grond van de transformatie van begrippen als persoonlijkheid, schoonheid, intelligentie, literatuur, enzovoorts, moeilijk een literaire ‘beweging’ in stand kon worden gehouden. In de mate waarin de schrijvers die daarbij waren betrokken zich inderdaad tot persoonlijkheden ontwikkelden, lag het voor de hand dat zij hun eigen individuele wereld moesten verkennen en beschrijven, en de implicaties daarvan evolueerden per definitie in verschillende, soms tegengestelde richtingen. Van belang was de herwaardering van die begrippen en het besef dat schrijven geen vrijblijvende, ‘verheven’ bezigheid was, maar iets dat de durf veronderstelde zichzelf en de eigen eerlijkheid onder het mes te leggen.

Romantisch rationalisme

Maar de generaties volgen elkaar op en de dialectische ontwikkeling brengt mee dat jongeren de opvattingen van hun voorgangers, wanneer zij ze niet radicaal afwijzen, nuanceren of corrigeren overeenkomstig hun eigen levensgevoel, dat van andere omstandigheden afhankelijk is. De sombere dreiging van de jaren vlak voor de Tweede Wereldoorlog verhevigde voor sommigen een politiek-maatschappelijke bewustwording, voor anderen (als ikzelf) het zich steeds sterker concentreren op de eigen individuele werkelijkheid, de afkeer van de opdringende buitenwereld. Niet van ‘de anderen’ maar van de dommekrachten van geweld, geschreeuw, van een conditie waarin de persoonlijke waarheid werd platgewalst.

Deze tragische realiteit, boordevol tegenstellingen, is naar mijn idee het terrein geweest waarop de Criterium-generatie, waartoe ik behoor, getracht heeft een moeilijk evenwicht te vinden. Tegenstellingen stonden daarin centraal; zij vormden zelfs de basis van een ‘beginselverklaring’, zoals men het artikel onder de titel ‘Tegenstellingen’ van Cola Debrot in de eerste aflevering van het tijdschrift Criterium wel noemen mag. De formule ‘romantisch rationalisme’, die Debrot bedacht en als een soort maatstaf voorstelde, liet in principe ‘alle tinten en halftinten van de tegenstelling romantiek en rationalisme’ toe. Bij de opening van de Debrot-tentoonstelling in het Nederlands Letterkundig Museum in mei van dit jaar wees ik erop dat in deze formule de contradictie al vervat was, omdat ‘romantisch rationalisme’ zoiets is als ‘irrationeel rationalisme’. Maar de werkelijkheid bestaat nu eenmaal uit paradoxen en onoplosbare tegenstrijdigheden.

In feite school - ik zeg niet dat het voor elke schrijver of dichter uit de Criterium-generatie gold, en zeker niet in dezelfde mate - in dit besef een existentieel levensgevoel. Die term was destijds nog niet zo gangbaar als hij na de oorlog worden zou; maar dat levensgevoel dateert tenslotte ook niet van Sartre. De literatuur was er altijd mee vertrouwd, maar in Nederland minder dan elders. De sporen van dat bewustzijn zijn sinds Forum duidelijk herkenbaar, en dat dit te maken heeft met de aanraking met realiteiten van een andere orde dan die van het Hollandse binnenhuisje spreekt voor zich. Die realiteiten - ten gevolge van de oorlog opengebarsten zweren van onderdrukking, kolonialisme, geldmacht, racisme, gewetenloos materialisme - hebben het leven en de literatuur veranderd en dat bewustzijn acuut gemaakt. Alle schrijvers van betekenis reageren daarop. Maar niet noodzakelijk - en vaak zelfs uitdrukkelijk niét - in termen van actuele realiteit. Want het is waar: Técrivain n'a pas besoin d'événements, l'événement est en luimême.’ Zijn ‘opdracht’ is: getuige te zijn van zichzelf, of hij Hermans heet, Reve of Alberts, Gilliams, De Wispelaere of Willy Roggeman, N.P. van Wijk Louw of Elisabeth Eybers.

■

Pierre H. Dubois (1917) publiceerde o.m. de romans Een vinger op de tippen. Zomeravond in een kleine stad, Najaar en de essays Een houding in de tijd, Het binnenste buiten, Schrijvers in hun landschap.