Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 10]

Anton Koolhaas
Vanwege gewekte emoties

De literatuur is al vroeg voor een goed deel tot mij gekomen in de vorm van toneelstukken, dat wil zeggen niet lang na de kennismaking met Afke's tiental, voorgelezen door mijn moeder, en Oliver Twist, verteld door een medescholier van de Utrechtse school voor Lager Onderwijs Puntenberg. Vooral zeer emotionele ‘stuff werd door mij sterk gewaardeerd. Toen ik mijn boekenlijst vol moest lezen voor mijn eindexamen had ik Heyermans, Ibsen en... Strindberg, die eigenlijk niet meetelden, zelfs Heyermans Duczika heb ik ér voor doorgelezen. Tamelijk idioot, maar het maakte voor mij later nog geruime tijd het niet begrijpen van een boek zeer aanvaardbaar...

In mijn studententijd ging ik verder met het lezen van voornamelijk toneel, vooral omdat ik direct jaargenoten strikte voor door mij te regisseren toneelvoorstellingen. Het eerste was Der zerbrochene Krug van Heinrich von Kleist, door mijzelf vertaald en op verscheidene plaatsen opgevoerd ten bate van het Crisis Comité. In die jaren las ik zoveel ik te pakken kon krijgen van Gogol en bereidde een voorstelling voor van diens Huwelijk. Ik las het moderne Franse repertoire: Claudel, Pellerin, Gheon, Cocteau. En uiteraard Molière.

Zo ging het ook met Engels, Duits, Amerikaans toneel. Wat ik las had vaak rechtstreeks te maken met de stukken die ik regisseerde, zoals Ubu Roi (met decors van Leo Vroman), de eerste Nederlandse vertoning in 1933, De Cycloop van Euripides en De knecht van twee meesters van Goldoni. Ik schreef toen ook zelf een paar toneelstukken en zou daar mogelijk mee door zijn gegaan als de kansen ze ooit vertoond te krijgen groter waren geweest.

In 1935 kwam ik bij de redactie Buitenland van de Nieuwe Rotterdamsche Courant. Daarin verschenen ook mijn eerste dierenverhalen. Ik schreef ze waarschijnlijk uit een door al dat toneel gewekt groot verlangen om mij in te leven in situaties van gelijk of andersoortig leven. Ik begon dichtbij en wel met muizen, waarvan ik er op een kamer op het Haringvliet in Rotterdam zoveel had dat zij gestadig binnen mijn waarneming vielen. Dat wat mij zo in toneel aantrok waren de menselijke situaties die schrijvers construeren om een bepaald type mens of een karakter te tonen in zijn handelingen en in zijn reacties op die situaties. Die constructies maakten emoties begrijpelijk. Zo ging het er mij om me zo in te leven in situaties of toestanden van dieren dat het mogelijk was parallellen met menselijke situaties te trekken en dat men vatbaar werd voor emotionele vergelijking. Talrijke mensen voelen hier niets voor, zoals de categorie

[p. 11]

van de menselijke ponteneur! De vertoning van de film Bij de beesten af van Bert Haanstra konden sommigen niet uitzitten, omdat ze het niet konden verdragen met dieren vergeleken te worden.

Decor van Leo Vroman en Anton Koolhaas ter gelegenheid van de verjaardag van de landvoogd van C.J. Kelk
Shakespeare

Die toneelvertoningen brachten mij in contact met verscheidene kunstenaars, in het bijzonder met Wouter Paap, die een geweldige man was met een even veelzijdige als diepgaande belangstelling voor artistieke zaken. Met Jan Engelman en ook met andere in Utrecht wonende schrijvers als Henny Marsman, Nijhoff en de ondergewaardeerde C.S. Crone en schilders als Jopie Moesman, Lambert Simon en Charles Eyck, filmers als de gebroeders Hin, Kees Stroband en de architect Rietveld. Er gingen dus zoveel werelden voor me open en ik was met zo veel dingen bezig, dat literair werk, op het maken van gedichten na, geen ruimte vond. Van andere vrienden in die tijd, maakte Leo Vroman gedichten, door zijn naaste omgeving zeer bewonderd, en gezien als spitse curiosa, terwijl Bert Alberts overwegend luid lachend in zijn handen wreef. Op of door de NRC leerde ik Tammes (de dichter Noordstar), Victor van Vriesland, J.C. Bloem en de unieke Kingma Boltjes kennen, die toen al een balletomaan was. Allemaal mensen, die je geest als jong kunstenaar mee vormden, levendig hielden en tegelijkertijd hardden.

Menara

Ook in die jaren tot de Tweede Wereldoorlog ging ik door met vooral toneel te lezen en wat bij te verdienen met regies. Behalve zo nu en dan een dierenverhaal, schreef ik de kinderstrip Stiemer en Stalma met (fantastische) tekeningen van Leo Vroman (enige jaren geleden nog eens herdrukt door Bruna in een technisch ondeugdelijke vorm). Na de bommen op Rotterdam schreven W.A. Wagener, Ben Stroman, Albert van Waasdijk, G. Zalsman en ik Het hart van Rotterdam van mensen in de stad. Ik las veel Shakespeare, Gogol en Dostojevski; van Shakespeare las ik bij een oliepitje ook heel wat voor. Als er iemand is die situaties weet te scheppen die de diepste emoties weten op te roepen, dan is hij het, de grootmeester. In die jaren heb ik niet veel geschreven; enkele dierenverhalen en drie toneelstukken.

Mijn relatie tot literatuur bleef na de oorlog zo ongeveer eender. Nederlandse schrijvers kwamen op, Hermans, Mulisch en Van het Reve, en de dichters en dichteressen kwamen met prachtige verzen. Ik probeerde bij te blijven, maar het toneel vertoonde nieuwe stromingen en nieuwe vormen. Het naoorlogse toneel werd gesaneerd, kreeg eindelijk behoorlijke subsidies en gaf daarvoor duidelijker artistieke toewijding, dikwijls grote kwaliteit en dus belangrijke voorstellingen. Het Holland Festival zorgde voor plotselinge kunstpieken in de zomermaand en het ballet deed zijn intree in ons land. Bovendien werden er in vele landen films gemaakt van wezenlijk belang en met elkaar was daar zo veel aan te beleven, zo veel bij te houden en om over te schrijven. Dat deed ik in De Groene: toneel, film en ballet en de Kleine Krant. Ik vertrok daar en vond een nieuwe baan als hoofd van de Sticusa in Jakarta; ook een tamelijk bezig bestaan en nu voor het eerst echt belemmerend voor literatuur. Maar ik kon beurzen voor Nederland verschaffen aan Indonesische schrijvers, onder anderen aan Asroel Sani, Sitor Sitamorang en Pramudia Ananta Tur en zette met Sitor het blad Menara op met Europees literair en cultureel nieuws.

In 1955 kwam ik weer naar Nederland. In de laatste maand van mijn verblijf in Indonesië had ik een brief van Geert van Oorschot gekregen om een roman over dat land of daar spelende, te schrijven. Ik schreef terug volstrekt niet in staat te zijn om iets dergelijks te doen en maakte hem attent op de dierenverhalen, die ik in de NRC had geschreven. Toen ik terugkwam had ik dus enige verwachtingen, dat er toch ooit iets van een boek zou komen. Dat gebeurde ruim een jaar later. Poging tot instinct kwam van de pers en daarna met grote regelmaat een boek. Ik was schrijver en durfde me allengs ook zo te noemen. Dat ik me in de literatuur thuisvoelde en voel, is echter niet zo. De tijd van het literaire engagement hoefde ik niet zo actief mee te maken. Ik was redelijk in de maatschappij ‘involved’ door overvloedig veel werkzaamheden: films, de Filmacademie, Vrij Nederland plus veel schrijven. Vanaf 1958 heb ik voornamelijk Filmscenario's gelezen, in steeds toenemende kwantiteiten van leerlingen en oud-leerlingen van de Filmacademie en voor het Produktiefonds van de Nederlandse film. Daar zijn uren, dagen, maanden, jaren ingestoken die geenszins als schaduwen heenvlogen. Regisseren deed ik alleen nog Het geheim van de idioot van Cornelis Veth, vertoond door schrijvers ter gelegenheid van een Boekenweek; maar verder was ook daar geen tijd meer voor en bovendien had ik het nu wel gezien.

‘Stiemer en Stalma' de strip van Leo Vroman en Anton Koolhaas

De toneelliteratuur van na de oorlog bleef ik zo compleet mogelijk lezen. De Nederlandse literatuur las ik op kompas van mijn vrouw en een paar critici, zonder uitgesproken voorkeuren te hebben onder de romanciers. Ik heb nooit de geringste behoefte gehad om literaire kritiek te schrijven.

De toneelliteratuur is hier overigens een stiefkind. Een aantal (nog niet zo veel) jaren geleden, toen voor de Erasmusprijs het toneel aan de beurt was, bleek in de jury geen meerderheid te vinden voor Beckett of Pinter, of zelfs voor een gedeelde prijs aan die twee samen. Wél voor het poppentheater... Kortom, ‘leven met de literatuur’ heb ik nooit gekund; mijn belangstelling ervoor, is er. Mijn voorkeur gaat uit naar de toetsing van mensen aan en in situaties en datgene wat daarin en daardoor wordt vastgelegd en aan verbeeldingen oplevert. Daarin ervaar ik, gedreven door nieuwsgierigheid naar het mensenmogelijke een duidelijk geluk.

Hoewel ik zeer veel boeken met gretigheid heb verslonden zoals dat heet, pak ik niet meer als ik het ene uit heb, het volgende al weer op vanwege een drang om nieuwe boeken te lezen. Eerder wordt de behoefte om bewonderde boeken te herlezen groter en te proberen het moment van overrompeling opnieuw te beleven. Conrad, Kafka, Dostojevski, Green, Gogol, Bloem, Nijhoff, Vasalis, Achterberg, Hugo Claus, L.P. Boon, Gilliams doemen dan op. En Leopold. Vanwege gewekte emoties vermoed ik.

■

Anton Koolhaas (1912) schreef o.m. de dierenverhalen Poging tot instinct, Er zit geen spek in de val, Ten koste van een hagedis, de romans Vanwege een tere huid, Tot waar zal ik je brengen en Een kind in de toren, en de toneelstukken Niet doen sneeuwwitje en Noach.