Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 8]

Arthur Lehning
Notities bij een literair debuut

Mijn eerste poging een bijdrage te leveren aan de Nederlandse literatuur liep uit op een jammerlijk fiasco. Het ging om mijn Herinneringen aan Marsman. De dichter van Tempel en Kruis bevond zich bij het uitbreken van de oorlog in Frankrijk, om precies te zijn in Saint-Romain in Bourgondië, en wilde Frankrijk verlaten. Na de val van Parijs werd dat urgent. Men kent zijn lot.^1.

Gered maar ontredderd, werd Rien Marsman maandenlang verpleegd in een hospitaal in Falmouth in Zuid-Engeland, vandaar schreef zij mij op 15 mei 1941: ‘Mogelijk is het niet het geschikte ogenblik, maar zou je niet over jullie jeugd kunnen schrijven? Laat het het eerste gedeelte van je autobiographie zijn. Werp het niet direct ver weg, dit idee, maar als je er nu niet voor voelt, laat het ergens in je huizen, dan komt het wel eens voor den dag.’ Inderdaad had ik op dat ogenblik wel andere zorgen.

In 1942 vond Rien Marsman enige tijd onderdak in mijn huis te Oxford en toen zij vernam dat zich bij de in de kelder opgeslagen kisten^2. ook een gedeelte van mijn privébibliotheek bevond, met al mijn brieven en veel manuscripten van Marsman, inclusief mijn oude dagboeken met veel poëzie en proza, gedeeltelijk door hemzelf geschreven, verzocht zij mij dit alles te mogen lezen. Ikzelf had deze documenten nooit meer ter hand genomen, maar ondanks mijn aarzeling kon ik haar dit moeilijk weigeren.^3. Opnieuw drong zij er bij mij op aan over ‘de vriend van mijn jeugd’ te schrijven. Maar het heeft nog lang geduurd eer ik daartoe zou overgaan, echter, eenmaal begonnen, heb ik het verhaal, voor mijn doen, in hoog tempo voltooid. Dat was in het najaar van 1951. Rien Marsman schreef mij, enkele dagen voor zij naar Indonesië vertrok: ‘Bert Bakker sprak mij over je studie van Henny's jeugd. Schreef je die nu eindelijk? Dat zou ik zeer verheugend vinden. Daar wachten we nu al tien jaar op.^4. Het manuscript was inderdaad gereed en Bert Bakker was bereid het uit te geven. In januari 1952 bezocht hij mij in Amsterdam om de lay-out te bespreken en een keuze te maken uit de manuscripten, foto's en andere documentatie voor de illustraties.

Nauwelijks had hij mijn huis aan de Amstel verlaten of hij liep op de brug van de Herengracht zijn collega-uitgever Geert van Oorschot tegen het lijf en vertelde hem over de laatste aanwinst voor zijn uitgeversfonds. Daarop gaf Van Oorschot op de alom bekende, spontane wijze lucht aan zijn verontwaardiging: sinds jaar en dag had hij de auteur om zulk een manuscript gevraagd. Enigszins geïntimideerd, antwoordde Bert Bakker dat hem daar niets van bekend was, maar dat hij niet onder Van Oorschots duiven wilde schieten en tot een minnelijke schikking bereid was: ze zouden de uitgave gezamenlijk op zich kunnen nemen.

Mij werd dit heuglijke feit telefonisch medegedeeld en tevens de datum voor het opstellen van een contract ten kantore van Geert van Oorschot, die intussen Bert Bakker had verzocht hem het manuscript in kwestie tóch nog even toe te zenden. Op de ochtend van de dag waarop dit onderhoud zou plaatsvinden - 26 januari 1952 - ontving ik van Bert Bakker de volgende brief:

‘Zeer geachte heer Lehning, De bespreking morgen (Zaterdagmiddag) op het kantoor van Geert van Oorschot lijkt ons beiden overbodig, wanneer wij t.a.v. uw manuscript niet eerst tot een volledige overeenstemming komen. Ook het maken van een contract heeft op dit ogenblik geen zin, omdat Van Oorschot en ik onafhankelijk van elkaar (ik las het eerst en zond het daarna zonder mijn commentaar op aan Van Oorschot) uw manuscript in deze vorm onaanvaardbaar achten. Martinus Nijhoff, die het ook heeft gelezen, deelt onze bezwaren. Het heeft hem iets meer ontroerd, omdat hij Marsman van zo nabij heeft meegemaakt. Maar Geert en ik achten het beeld, dat U van Marsman geeft, onvolledig en zelfs - zonder opzet uwerzijds natuurlijk - hier en daar misleidend. Over de werkelijke jeugd van Marsman wordt veel te weinig meegedeeld. Voorts heeft het manuscript belangrijke hiaten. Het stuk over Slauerhoff maakt het boek maar heterogeen. Het had kunnen eindigen met de geschiedenis van het drukken van het “Het rode boekje”. Een herdruk van de Thesen en Antithesen lijkt ons beiden en ook Nijhoff overbodig. Hetzelfde geldt voor de polemiek inzake Gorter. Een groot bezwaar is, dat de citaten uit Marsmans brieven onvolledig zijn en dus een eenzijdige kijk geven. Merkwaardig is ook, dat er nimmer een citaat uit, of een gehele brief van Lehning in voorkomt. In gemoede; ik geloof niet, dat Uw nagedachtenis van Marsman, Uzelf en de literatuur een dienst doet, als U het boek in deze vorm wilt laten verschijnen. Vanzelfsprekend bevat het ook waardevoUe elementen. Maar onze bezwaren zijn toch groter dan onze waardering. Ik geloof, dat het goed zou zijn, wanneer u Nijhoff en Binnendijk nog eens raadpleegde, zodat het hiaat tussen de perioden waarin U Marsman hebt gekend, door hun gegevens enigszins kan worden opgevuld. Het spijt Van Oorschot en mij bijzonder, dat wij beiden er zo tegenover moeten staan. Wij voelen echter uitsluitend voor een uitgave, die vollediger is en beter gecomponeerd en die daardoor een dienst bewijst aan de Nederlandse literatuur. In deze brief heb ik de politieke kanten uit uw boek dan nog geheel buiten beschouwing gelaten. Ook daar zou nog genoeg over te zeggen zijn.

Marsman en zijn vrouw Rien op bezoek bij Arthur Lehning in Madrid, 1933

Het komt mij voor dat U beter doet het geheel nog eens aan te vatten. Wij blijven geïnteresseerd. Mocht U daar niet voor

1. Uit de laatste brieven van Marsman blijkt dat hij er de voorkeur aan gaf naar Jan Greshoff in Zuid-Afrika te gaan. Een andere overweging was Portugal, waar Vigoleis Thelen zich bevond. Pogingen de benodigde papieren te krijgen mislukten door de ‘bureaucratische Janboel’ die er op dat ogenblik in Bordeaux heerste. Besloten werd de laatste mogelijkheid om met een (vracht)schip naar Engeland over te steken, aan te grijpen. De Bérénice werd in de nacht van de 20ste op de 21ste juni in Het Kanaal getorpedeerd. Rien Marsman was de enige van de twintig passagiers die werd gered.

2. In maart 1939 was ik in opdracht van het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis naar Engeland vertrokken voor het beheer van de onvervangbare archieven en kostbaarste boeken van het Instituut, die om veiligheidsredenen naar Engeland waren verzonden. Bij de kisten bevonden zich er ook een aantal met mijn particuliere bibliotheek.

3. Zonder ruggespraak met mij had Rien Marsman, zoals later bleek, omvangrijke gedeelten uit mijn dagboeken afgeschreven en deze zelfs gedistribueerd. Toen ik daar zeer ontstemd over bleek, merkte zij laconiek op: ‘Dat kan toch niet eeuwig in jouw dagboeken begraven blijven.’ Zie ook mijn ‘Pleidooi voor een complete Marsman’ in Ithaka. Essays en commentaren 2. Baarn, 1980. pp 320 e.v.

4. Brief gedateerd 15 september 1951, geschreven enige dagen voor haar (tweede) reis naar Indonesië.

[p. 9]

gevoelen, dan vinden wij het uitstekend, dat u uitziet naar een andere uitgever.’

Van Oorschot op zijn beurt liet mij weten dat Bert Bakker en hij overeengekomen waren het boek over Marsman samen uit te geven en dat het hem had verheugd dat alle partijen het ‘daarover met plezier eens waren’, maar hij vervolgde:

‘Ik had toen in het minst niet kunnen vermoeden, dat ik je boek over Marsman zo onvoldoende zou vinden.

Ik vind het ronduit gesproken slecht.

Toen Bert Bakker het mij enkele dagen geleden toezond zonder zijn commentaar, ben ik onmiddellijk met de lezing ervan begonnen. Ik was nieuwsgierig, naar Marsman, nieuwsgierig naar jou. Donderdag heb ik het manuscript, erg teleurgesteld naar Bakker teruggezonden, met mijn commentaar, waarvan de eindconclusie was, dat ik aan uitgave niet wilde meedoen.’

Geert van Oorschot

Bert Bakker

Mijn antwoord aan Bert Bakker (c.c.G. van Oorschot) - gedateerd 28 januari 1952 - betekende het einde van de eerste poging De vriend van mijn jeugd het licht te doen zien.

‘Zeer geachte heer Bakker. De korte tijd die mij nog rest voor mijn vertrek [naar Indonesië] maakt het mij tot mijn spijt onmogelijk nog eens persoonlijk met U over een en ander te spreken; trouwens: het zou niets aan uw negatieve beslissing kunnen veranderen daar het mij toch onmogelijk is zulke omvangrijke wijzigingen in het manuscript aan te brengen, dat dit eventueel wel voor U aanvaarbaar zou zijn. [...]

Het is steeds moeilijk objectief tegenover eigen werk te staan, maar het komt mij voor, dat de critiek van U en van Geert van Oorschot zeker ten dele een gevolg is van het feit, dat U beiden iets anders had verwacht: een soort biographie, of althans een vollediger beeld van Marsmans ontwikkeling. Maar, zoals ik in het “Nawoord” vermeldde, heb ik niet anders willen schrijven dan over mijn persoonlijke herinneringen aan en mijn verhouding tot Marsman. Dat zulk een beschouwing beperkt is en eenzijdig ligt voor de hand, maar zulk een, bij implicatie, onvolledig beeld behoeft toch niet per se misleidend te zijn. Of tenslotte zulk een beperkt beeld, resp. wat ik over Marsman te vertellen heb interessant genoeg is om gedrukt te worden, is een geheel andere kwestie en een zaak waarover de uitgevers moeten beslissen en het oordeel van U en van Geert van Oorschot is hierover nu eenmaal negatief. [...]

Er is een punt van Uw critiek waar ik het zeer bepaald niet mee eens ben: de onvolledigheid van de citaten uit de brieven van Marsman. Zonder twijfel zou een afdruk in extenso van de 200 epistels vollediger zijn^5.Er, maar dit zou niet alleen in de opzet van mijn boek een onmogelijkheid zijn, maar ook om meerdere andere redenen weinig aanvaardbaar. En het nietafdrukken van brieven van Lehning? Er is hier niets merkwaardigs aan aangezien deze, af gezien van enkele door mij vermeldde uitzonderingen, niet bestaan, daar Marsman zijn correspondentie niet pleegde te bewaren.

En zelfs als deze bestonden: de lezer zal niet geïnteresseerd zijn in documenten, die een bijdrage zijn voor de biographie van Lehning. Er leek mij geen reden toe en ik had er geen behoefte aan om meer over mijzelf te schrijven dan absoluut noodzakelijk was om onze relatie en de feitelijke mededelingen over Marsman niet in het luchtledige te laten verlopen. De citaten uit de brieven zijn m.i. niet alleen zonder de “corresponderende” brieven volkomen begrijpelijk, maar spreken ook geheel voor zichzelf. [...]’

Hans Gomperts deelde de mening van Martinus Nijhoff en van de beide uitgevers niet. Hij publiceerde in Libertinage twee grote fragmenten van het manuscript onder aan Marsmans oeuvre ontleende titels: Een stuk jeugd en een stuk poëzie en: Op zoek naar het paradijs.^6. Een jaar later, in 1954, zou de volledige tekst, typografisch verzorgd door Helmut Salden, bij uitgeverij W. van Hoeve te 's-Gravenhage verschijnen onder de titel De vriend van mijn jeugd. Herinneringen aan Marsman.^7.

Hoe de twee kritische uitgevers achteraf hebben geoordeeld over de publikatie van het afgekeurde manuscript en over de ontvangst door de literaire kritiek, is mij niet bekend.^8.

Arthur Lehning (1899) publiceerde o.m. de essaybundels De draad van Ariadne, Ithaka, Marsman en het expressionisme, een biografie over Bakoenin en talloze studies over het anarchisme.

5. Een volledige, geannoteerde uitgave van mijn brieven van Marsman is in voorbereiding.

6. Libertinage 1/2, 6de jrg. 1953 pp. 80-127 en Libertinage 3, 6de jrg. 1953 pp. 177-194.

7. De derde druk (Querido, Amsterdam 1976) verscheen onder de titel H. Marsman. De Vriend van mijn jeugd. Herinneringen.

8. Het boek werd bij verschijnen besproken door W.L.M.E. van Leeuwen, jan Greshoff, Jan Engelman, Gabriël Smit, D.A.M. Binnendijk, Ben Stroman, Rico Bulthuis, Hans van Straten, Michel van der Plas, C.J.E. Dinaux, P. Minderaa, Ben van Eysselsteyn, Garmt Stuiveling, Clara Eggink en Beb Vuyk. De kritieken waren unaniem lovend, met uitzondering van de bespreking van de romancier F. Bordewijk in het Utrechts Dagblad - ‘Een leven aan de grote klok’ getiteld - waarin hij iedere publikatie van biografisch materiaal afwees.