Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 6]

Adriaan van der Veen
Als over vrienden en vijanden

Kort voor ik begin '46 uit New York naar Nederland terugkeerde, werd ik me opeens bewust van de betekenis van het komende afscheid van Amerika toen ik op een receptie een stelletje Nederlandse journalisten ontmoette, vermoedelijk de eerste die de kans kregen over te komen. Het sympathiekst vond ik Van Randwijk van Vrij Nederland en Tammes van de NRC, die plechtig en deftig bleef ondanks zijn ironie. Hij had een van sleetsheid glanzend donkerblauw pak aan, een wit hemd met een gerafeld boord. Van Randwijk toonde me brullend van het lachen de losgeraakte zolen van zijn schoenen.

Met Van Randwijk praatte ik het meest, terwijl we snel dronken werden. Ik werd aangestoken door zijn uitbundigheid, die voortkwam uit de gretige behoefte opnieuw tot een vrije wereld te behoren. Van Randwijk had recht op dronkenschap, ik in de ‘Amerikaanse vleespotten’, waarin ik had verkeerd, eigenlijk niet. Pas later, in bed, toen ik met een kater wakker werd, stuitte ik op de diepere zin van deze ontmoeting. Door die heel verschillende maar even begaafde scribenten was ik voor het eerst in aanraking gekomen met de realiteit van Nederland in bezettingstijd, waarvan zij de sfeer tot in de versletenheid van hun kleren met zich meedroegen, een berooid land, nu moeizaam herrijzend. Ik had de keuze gemaakt daarbij betrokken te raken, om mijn eigen taal, die ik om me heen was blijven voelen, en de eigen literatuur. Niet in de laatste plaats ging ik terug om Europa, dat voor mij grotendeels nog een belofte was gebleven.

Met Jeanette, mijn eerste vrouw, een Amerikaanse, en mijn zoontje Robert Jan - Robert naar Robert Benchley, van wie Jeanette de vriendin en medewerkster was geweest, Jan naar Jan Greshoff - scheepte ik me in Philadelphia in op een nogal wrakkig vrachtschip dat eerder troepen had vervoerd. In heftige februaristormen dacht ik 's nachts in onze krakende, heen en weer schuddende hut veel na over een ander afscheid, beslissender voor mijn levensloop dan mijn besluit naar Amerika te gaan begin '40. Dat afscheid, dat zich in verschillende stadia voltrok, kwam neer op het me ontworstelen aan het Schiedam van de armoede van de crisisjaren. Mogelijk werd dit door een brief aan Greshoff te schrijven, mijn latere mentor. De moed om me tot hem te richten veroverde ik na het lezen van zijn gedichten, waarvan ik één passage las en herlas. Zelden heeft een gedicht in iemands leven zulke vergaande gevolgen gehad.

‘Maar ergens ver, in Sappemeer of Weert,’ schreef Greshoff in zijn ‘Pro Domo Domo’, ‘Bestaat misschien een jonge man/ Die eenzaam uit mijn rijmen heeft geleerd/ Hoe waardeloos de waarde is die men eert;/ Een opgewonden knaap die walgend van/ Het huis waar hij tot knecht werd gedresseerd/ Door mij voorgoed bevrijd is van zijn clan.’ Het kantoorklerkje uit Schiedam vereenzelvigde zich met die jongen uit Sappemeer.

Van die tijd af heb ik het lezen, de literatuur altijd verbonden met bevrijding, vrijheid. En in wezen was het nooit anders, van mijn jongste jaren af aan. Alles wat ik las, het meest in de Schiedamse Openbare Leeszaal, tilde me uit boven mijn eigen milieu, zowel de kostschoolboeken als Andrew Home, waarop ook Du Perron verzot was, als Kees de Jongen van Theo Thijssen, of en vooral Woutertje Pieterse, het eerste wat ik van Multatuli las. Ik zocht naar jongens als ik en meende me zelfs te herkennen in Kareltje, het achterlijke jongetje in Willem Elsschots Een ontgoocheling, dat ik bij bepaalde passages (het aangrijpende slot) met betraande ogen las.

Bevel

Mijn leven kwam na het eerste contact met Greshoff in een stroomversnelling terecht. Ik leefde in die tijd op zijn brieven, die hij on veranderlijk per expresse stuurde. Alles wilde hij snel, hij wist al wat mijn auteursnaam zou zijn toen ik in zijn Groot Nederland nog maar één verhaal had gepubliceerd. In de tram van het stantion, waar hij me bij mijn eerste Brusselse bezoek afhaalde met zijn vrouw en twee zoons, keerde hij zich naar me om, richtte zijn gestrekte wijsvinger op me en zei: ‘Jij heet Adriaan van der Veen.’ Thuis was ik Adri of Ad. Een naam die ik had veracht en waaronder ik had geleden als jongens me voor Janus uitscholden, werd een symbool van hoop, toekomst.

Jan Greshoff en Adriaan van der Veen

Du Perron, die ik door Greshoff had leren kennen, zoals ook Ter Braak, zorgde niet alleen voor mijn debuut in Groot Nederland in 1936 toen hij voor een verhaaltje van me de enig juiste titel suggereerde, ‘Klerkje in droomland’. Hij maakte ook door zijn werk en door brieven en gesprekken literair Frankrijk toegankelijk voor me en de schrijvers van zijn voorkeur. Hij overtuigde me ervan dat ik moest wachten met het lezen van Stendhal, zijn Le rouge et le noir, tot ik genoeg Frans kende. Schuldbewust dacht ik eraan hoe ik al onder de indruk was geraakt van Célines Voyage au bout de la nuit, dat ik wel had gelezen in vertaling.

Du Perrons advies beschouwde ik als een bevel. Niets wakkerde mijn begeerte meer aan om me die taal eigen te maken. De dochter van Arthur van Schendel, Kennie, ontfermde zich over me. We lazen samen Frans; Verlaine, Gide, als eerste boek van hem La tentative amoureuse, mijn Franse brieven aan haar keken we gezamenlijk na. Toen Greshoff me naar Brussel haalde als een soort secretaris van hem - na een periode waarin ik door hem gepromoveerd was tot de verheven positie van Nederlandse correspondent (in Schiedam) van zijn Hollandsche Weekblad - ging het met het Frans in die deels Franstalige stad al veel beter.

Ik las veel van Gide, vrijwel alles van Stendhal. Met Julien Sorel, zijn held uit Le rouge et le noir, leefde ik ademloos mee. Ik zag voor me hoe hij de hand van Madame de Rênal aanraakte. Zijn denkbeelden over de liefde in zijn De l'Amour maakte ik me eigen, daarin zo ver gaande dat ik ze probeerde toe te passen. Verdere ontdekkingen volgden dank zij Greshoff en vooral Du Perron, Valéry Larbaud, zijn Barnabooth, en de schrijver met wie ik de innigste verbondenheid ging voelen, Paul Lêautaud, zijn Le petit ami, de hulpeloze liefde die hij als - en voor de rest van zijn leven - voelde voor zijn hem zo ontrouwe, frivole moeder.

Het waren schrijvers en boeken die mijn kijk op de wereld bepaalden, de wijze waarop ik emoties onderging. Toch vergat ik evenmin de auteurs van wie ik minder hoorde van mijn nieuwe leermeesters en die eerder al mijn vrije tijd in Schiedam hadden gevuld, als eerste Dostojevski, die ik in de Duitse uitgaven van de Knaur Verlag las. Hij is me in het bloed blijven zitten. Wat in me is overgegaan van romans als Misdaad en straf en De idioot is onuitwisbaar. Bij Ter Braak kon ik makkelijker terecht voor wat telde in Duitsland. Ik had er veel aan dat hij mijn bewondering deelde voor Thomas Mann. Zo kort voor zijn dood gaf hij mij bij mijn vertrek naar Amerika een introductie mee voor de Manns, ook voor Erika en Klaus. Thomas Manns ideeën over de suspecte kanten van het kunstenaarschap waren mij vertrouwd, zoals later onder andere bleek uit mijn Doen alsof. Verwantschap voelde ik het eerst met zijn Tonio Kröger, de jongen die zoals ik toekeek, een buitenstaander bleef, die niet meer dan een glimp krijgt van gezonde

[p. 7]

mooie, zonder twijfels levende jonge mensen.

Wie weet ooit nauwkeurig wat er in het werk van een schrijver doordringt door lectuur die een deel is geworden van zijn emotionele en psychische geaardheid. Waarschijnlijk is dat meer dan gewoonlijk wordt aangenomen. Te vaak wordt het autobiografische element in het werk van een schrijver overschat, zeker in het mijne. Zelfs voor een van mijn eerste novellen, Ledigheid, werd ik beïnvloed door een kroniek van Ter Braak in Het Vaderland. Ik las die essays als de wekelijkse lessen van een ongeëvenaarde leraar. Bij het terugdenken aan de roman die ik zojuist voltooid heb (Onvoltooid verleden) werd ik me ervan bewust dat de rechercheur in de dromen in het boek, die de ikfiguur ten onrechte van moord beticht, trekken van overeenkomst vertoont met de ondervrager van Raskolnikov. Niets wordt hier nagebootst, er bestaat alleen gevoel voor de manier waarop eerder over wroeging, schuld is geschreven. Alle schrijvers, van welk belang ook, zetten elkaar voort. Elke lezer die schrijver wordt, tast af bij wie hij wil horen. Instinctief heb ik me altijd gericht op auteurs die niet zanikten, hoe sterk de emoties in hun werk ook waren. Geen natuurbeschrijvingen, geen mooischrijverij.

Kennie van Schendel in 1945

Thomas Mann

F. Scott Fitzgerald

Ik kon ondanks mijn ontzag en genegenheid voor Arthur van Schendel weinig beginnen met zijn zo aardig gemeende raad mij te oefenen in het beschrijven van landschappen. Hij had toen Fred Batten, Rudie van Lier en mij - we logeerden bij hem in Sestri Levante - een reis naar Venetië aangeboden. Voor mij waren landschappen niets zonder mensen. Ik beschreef iets heel anders, de nachttrein in Italië, de val van het licht als we stations voorbijflitsten op het gezicht van een donkerogig meisje dat haar been tegen het mijne drukte, tenzij ik dat deed tegen het hare.

Aandacht voor plot en intrige en de behoefte vooral niet te vervelen in wat je schrijft moet mij tot de Amerikaanse roman hebben aangetrokken. Ook de veelzijdigheid imponeerde me, van het begin af aan toen ik door mijn vrouw en Robert Benchley geïntroduceerd werd in de kringen van The New Yorker, het ‘stamlokaal’ van het weekblad, de Algonquin. Ik wist daarvoor zo weinig dat ik, toen ik op een partijtje in '42 de dochter van F. Scott Fitzgerald ontmoette, geen idee had wie die schrijver was. Hij was toen ook vrijwel vergeten. Edmund Wilson, de voorbeeldige essayist, heeft hem pas weer nieuwe roem bezorgd toen hij The Crack-Up publiceerde. Van overstelpend vele Amerikaanse auteurs die de moeite waard zijn, is Scott Fitzgerald mij misschien het dierbaarst gebleven, om Tender is the Night en The Great Gatsby, waarin eens en voor al vorm werd gegeven aan het wezen van de Amerikaanse droom, het falen ervan. Veel van de nostalgie in de Amerikaan, zijn literatuur wordt erdoor verklaard, evenzeer als het besef van leegheid, zinloosheid van het bestaan als er niets is dan het streven naar welvaart in de geest van een Babbitt.

Paul Lêautaud

Schok

Hoe Amerika me ook bleef intrigeren, vooral in New York, met de joods-Amerikaanse schrijvers die zich om het toen zo briljante tijdschrift de Partisan Review schaarden, toch bleef ik me aan Europa vastklampen, van het begin af aan in '40, toen ik van Joris Ivens voor bijna niets enkele Zuidamerikaanse uitgaven van Gide overnam. Later maakte ik gebruik van het aanbod van Julia Goris, de eerste vrouw van de in New York gevestigde Marnix Gijsen, om Frans met haar te lezen, in hoofdzaak de stukken van Racine. Zo geserreerd en tegelijk gepassioneerd schrijven over liefde, jaloezie en verraad kon niemand.

In de jaren na de oorlog, toen ik als redacteur letteren van de NRC intensief betrokken raakte bij de Nederlandse schrijvers die erop aankwamen, heb ik in de eerste plaats veel gehad aan Hermans, Reve en Mulisch. Vestdijk bleef voor mij uitzonderlijk, nergens thuis te brengen. Ik verfoeide de mensen, de ‘fatsoensrakkers’ die hem voor de oorlog zo cynisch vonden, zo aanstootgevend. Directe beïnvloeding - gekoppeld aan persoonlijke aandriften en eigen ervaringen - is er in Het wilde feest zeker van Sartres studie over het antisemitisme. Bij Doen alsof dacht ik aan Alberto Moravia's De vrouw van Rome, aan Faulkners Sanctuary - het gevangenhouden van Temple Drake - en het meest aan l'Etranger, het citaat van Albert Camus uit de introductie tot de roman: ‘Liegen is niet alleen zeggen wat niet waar is. Het is ook, het is vooral meer zeggen dan waar is, en wat het menselijke hart betreft, meer zeggen dan men voelt.’

Jarenlang heb ik gevolgd wat, alweer in Frankrijk, de nieuwe romanciers nastreefden, in het spoor van eerdere vernieuwers als Joyce, Virginia Woolf en Gide in zijn Les faux-monnayeurs. Tegelijk trok me het Engelse proza aan, van de jaren vijftig af, het sociale realisme van een Wain, Amis of Osborne, met hun verzet tegen de gevestigde orde. Iedere schrijver kan beginnen met een spontane ‘cri de coeur’, maar om zijn creativiteit te voeden en elke keer weer te heroveren moet hij zich rekenschap geven van de ideeën en opvattingen over stijl en techniek van zijn grote voorgangers en van zijn tijdgenoten, of dat nu Joyce is met zijn eeuwig levende Leopold Bloom, of heel recent Oek de Jong, die ondanks zijn volstrekt eigen toon in zijn Cirkel in het gras affiniteit lijkt te hebben met Kundera.

Als ik schrijf ‘zich rekenschap moeten geven’, denk ik bij het lezen niet aan plicht, alleen aan een nooit te bevredigen nieuwsgierigheid naar wat anderen schrijven en schreven. Ik heb het ook niet over fijnproevers die met knipperende genotoogjes hun literatuur tot zich nemen. Je moet over boeken kunnen praten als over vrienden en vijanden. Lezen kan niet van het leven vervreemden, je begint daardoor pas te leren leven. Voor Herman Melville - geciteerd door H.A. Gomperts in zijn De schok der herkenning - bestond er een bondgenootschap van schrijvers, en dus ook lezers, ‘creative men all over the world standing hand in hand, with the shocks of recognition travelling through the whole circle.’ De herkenning schokt niet omdat de schrijvers eender zijn maar omdat ze in elkaar herkennen wat ze nodig hebben. Het beeld van deze kring van schrijvers in alle continenten geeft me hetzelfde gevoel van hoop en geloof dat ik zo anders, zo persoonlijk onderging toen Greshoff mij in de Brusselse tram een naam gaf, mijn schrijversnaam.

■

Adriaan van der Veen (1916) publiceerde o.m. de romans Het wilde feest, Spelen in het donker, Doen alsof, De idealist, Vriendelijke vreemdeling en In liefdesnaam.