Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 4]

Adriaan Morriën
Vergroting van mijn innerlijke ruimte

In de zomer van 1940 was ik achtentwintig. Ik hoefde niet voor de literatuur ‘gewonnen’ te worden. Dat was al in de zomer van 1929 gebeurd, door tussenkomst van het toeval waaraan wij, zonder het te weten, naar beste krachten meewerkten. In de zomer van 1929 was ik op de hbs te Velsen van de derde naar de vierde klas overgegaan. Tijdens de vakantie begon ik de bloemlezing uit de Nederlandse literatuur te lezen, die wij voor het komend leerjaar hadden moeten aanschaffen. Voor de zomer van 1929 was zelfs het begrip literatuur mij volslagen onbekend gebleven. Gelukkig maar! Stel je voor dat de literatuur mij met de paplepel was ingegeven. Ik had dan misschien niet op mijn zeventiende die voor mij verstrekkende ontdekking kunnen doen, die toen in mij losbarstte. Of pas veel later, na een spijsverteringsproces dat mij eindelijk hongerig zou hebben gemaakt naar voedsel waarvoor mijn smaakpapillen gedurende mijn jeugd onverschillig waren gebleven. In 1929 kwam de ontdekking op een tijdstip in mijn leven dat niet gunstiger had kunnen uitvallen. De uitholling door het milieu waarin ik was opgegroeid, had een dieptepunt bereikt.

Ik herinner mij hoe vergenoegd ik elk jaar, aan het begin van de zomervakantie, het lijstje in ontvangst nam met de titels van de leerboeken die voor het volgend jaar verplicht waren en die ik, na de door mijn ouders gegeven toestemming, onmiddellijk ging bestellen. Ik herinner mij ook mijn opwinding wanneer de boeken thuis werden bezorgd en ik ze uitpakte, een opwinding die zich met de erotische betovering kon meten. Ik begon er onmiddellijk in te bladeren, als in het lichaam en de ziel van een meisje, een sensatie die mij nog altijd te beurt valt wanneer ik een boek in de hand neem waarnaar ik nieuwsgierig ben geweest en dat om die reden een raadselachtige belofte inhoudt. Laat ik er, ter verduidelijking, aan toevoegen dat mijn ouders, buiten de Statenbijbel, waaruit na de maaltijden werd voorgelezen (een gewoonte die heilzaam op de ontwikkeling van mijn taalgevoel en van mijn voorstellingsvermogen heeft gewerkt en mij, denk ik wel eens, ervoor heeft behoed een barbaar te worden) slechts drie boeken bezaten, geschriften van godsdienstige aard die op een rekje aan de muur, achter een gordijntje, werden bewaard (het calvinistische equivalent van de crucifix, zou je kunnen zeggen) en waarin ik alleen mijn grootmoeder wel eens een hulpeloze blik heb zien slaan. Wat mijn leerboeken betreft, ik rook ze wanneer ik, de eerste dagen nadat ze waren gearriveerd, de trap op liep naar de zolder, waar wij allen sliepen, en waar ik aan het bureau ging zitten dat mijn vader voor een tientje van een vishandelaar had overgenomen. Het bureau was voor mij de eerste voorlopen van een eigen kamer. Mijn leerboeken waren mijn eerste persoonlijke eigendom, nadat ik van mijn kinderspeelgoed was vervreemd, de andere rijkdom die onze geest dooradert.

In de bloemlezing was de Nederlandse literatuur, van de middeleeuwen tot omstreeks 1920, samengeperst. Gedichten van Roland Holst, Bloem, Van Eyck en Nijhoff (de jongste generatie!) waren er nog juist in opgenomen. Wanneer ik diep in mijzelf luister, hoor ik opnieuw het zich in mijn geheugen vlijende stemgeluid van Mies Poldervaart die, enkele maanden na de opwindende zomer van 1929, Jan van Brabants Liedekijn van den hoede in de klas voorlas en het zo voorbeeldig deed dat het lied haar op het lijf leek te zijn geschreven: Staat hij mij wale?/Draag ik een wale?/Dunkt hij u goed? Dat was andere koek dan psalm 42!

Guusje en Adriaan Morriën in de Leidsestraat in Amsterdam, 1945

Na die eerste kennismaking met de literatuur, die een schokkende vergroting van mijn innerlijke ruimte betekende, vergelijkbaar met mijn ontdekking van de seksualiteit, enkele jaren daarvoor, en van de muziek (toen ik dertien was, begon mijn oudste broer op het huisorgel preludiums en fuga's van Bach te spelen), was ik inderdaad voor de literatuur gewonnen, en voor een groot deel van de andere levengebieden verloren. Ik wou, bijvoorbeeld, niets meer worden. Later herkende ik ook in anderen die verslaafdheid aan de verbeelding die de literatuur, de kunst in het algemeen, ons voorspiegelt, de verleiding tot dagdromen die door esthetische constructies wordt gedisciplineerd en gerechtvaardigd.

Ik werd ook niets. Toen ik in 1931 eindexamen had gedaan, sloeg de werkeloosheid mij tegemoet. Ik was er, voor mijzelf, niet rouwig om. Het leek, en lijkt mij nog altijd, afschuwelijk, zich in de positie van een ondergeschikte te begeven. Van studeren kon in 1931 voor mij geen sprake zijn, hoe graag de leraren dat ook hadden gewild: beurzen werden niet meer verstrekt. Mijn ouders waren arm, hoewel niet straatarm. Voor een rijksdaalder inleggeld kon ik uit de Haarlemse stadsbibliotheek zoveel boeken lenen als ik wou. Mijn dagtaak bestond uit lezen. Ik ontdekte de toenmalige contemporaine literatuur: Slauerhoff (met Gorter, Leopold en Dèr Mouw behoorde hij tot mijn lievelingsdichters), Vestdijk, Du Perron, Ter Braak. Toen in mei 1940 de oorlog ook ons land overspoelde en het Nederlandse leger al op de vijfde dag capituleerde, gingen mijn gedachten onmiddellijk naar de beide laatste schrijvers uit, die ik nog net persoonlijk had leren kennen. Ik vroeg mij bezorgd af wat er van hen zou worden. Het was voor mij in zekere zin een opluchting (maar hoeveel woede en verbittering gaat achter dat woord schuil!) toen hun dood bekend werd, zoals ik het achteraf als een krankzinnige ‘zegen’ heb ondervonden dat mijn joodse leraar Nederlands enkele jaren voor de oorlog een ‘natuurlijke’ dood was gestorven, dat wil zeggen vroegtijdig doodgepest door de schooljeugd. Ik deelde allerminst het optimisme van velen die geloofden dat Duitsland, als vanzelf, zou bezwijken, en evenmin de naïveteit van anderen die verwachtten, of hoopten dat er met de nazi's overeenstemming over een aanvaardbare modus vivendi kon worden bereikt. Ik besefte maar al te goed dat het Europese vasteland voor een onafzienbare tijd aan de ‘nieuwe heidenen’ zou zijn overgele-

[p. 5]

verd, tenzij de Verenigde Staten aan de oorlog zouden deelnemen. Aan de andere kant zag ik, na de ellendige, ergerlijke en in veel opzichten vervelende jaren van de bezetting de bevrijding niet tegemoet als het begin van een gouden tijd van verbroedering.

Criterium

In het laatste oorlogsjaar had John Meulenhoff mij gevraagd de herverschijning van Criterium voor te bereiden. Geert Lubberhuizen, een van de directeuren van de uit de illegaliteit opgedoken Bezige Bij, die van mij de plaquette Luchtalarm had verspreid, vroeg mij in de roes van de bevrijding of ik voor de uitgeverij manuscripten wilde lezen. Ook werd ik de voorlopig enige redacteur van Litterair Paspoort, zodat mijn blik niet eenzijdig op het binnenland van de letteren zou zijn gericht. Tenslotte begon ik voor Het Parool over Nederlandse poëzie (en Duitse literatuur) te schrijven. De oorlog was nauwelijks voorbij of ik had vier weliswaar schamel betaalde baantjes, die praktisch al mijn tijd in beslag namen, maar die mij dan toch voor de door mij zozeer gevreesde ondergeschiktheid vrijwaarden. Inmiddels, hoewel brildrager, was ik met een mooi meisje uit mijn geboortedorp getrouwd en toen ik in de zomer van 1945 de gevolgen van de hongerwinter te boven was gekomen, besloten mijn vrouw en ik een eerste kind te maken. Ik bedoel maar: dankzij de literatuur had ik een toekomst gekregen.

Hans Lodeizen

Door mijn redacteurschap van Criterium en mijn bemoeienis inzake De Bezige Bij beschikte ik over uitkijkposten die mij ook in persoonlijke aanraking brachten met schrijvers die in belangrijke mate het gezicht van de naoorlogse vaderlandse literatuur hebben bepaald. W.F. (of Wim) Hermans leerde ik al in het laatste oorlogsjaar kennen, toen ik als kwartiermaker voor Criterium optrad. Conserve, zijn eerste roman, las ik in manuscript, evenals zijn gedichten en eerste verhalen. Ik vond Conserve een hoogst curieus boek en ik koos er twee fragmenten uit die op mij de meeste indruk hadden gemaakt en die in het eerste nummer van Criterium werden opgenomen. Al na de eerste jaargang van het tijdschrift, meen ik, maakte Hermans deel uit van de redactie. Een flink aantal publikaties, zoals De avonden, Het innerlijk behang en Archibald Strohalm, om slechts enkele van de bekendste titels te noemen, heb ik in manuscriptvorm gelezen voordat ik ze als boek in handen hield. Soms liet ik het daarbij. En het overkomt mij ook wel dat ik mij fragmenten van romans herinner waarvan ik niet zou kunnen zeggen of ik ze alleen maar in manuscript heb gelezen, terwijl ze niet werkelijk zijn verschenen. Wat mijn literaire geheugen betreft, lijd ik aan een zekere mate van beroepsdeformatie.

Johnny van Doorn

Het is niet mijn bedoeling een evenredige samenvatting van veertig jaren Nederlandse literatuurgeschiedenis te geven. Ik zou dat ook niet kunnen, want mijn belezenheid vertoont, niet alleen wat deze periode betreft, respectabele leemten. De lezer blijft een amateur, een ontdekkingsreiziger, op welk gebied hij zich ook begeeft. Ik heb, bijvoorbeeld, de romanproduktie niet bijgehouden, omdat niemand het mij vroeg en ook omdat ik het werk van een auteur vaak voor gezien houd wanneer ik twee of drie specimina van zijn kunst onder ogen heb gehad. Is het dan niet interessant om de ontwikkeling van de thematiek en van de stijl van een romancier na te gaan? Reken maar! Maar sinds de oorlog zijn er, bij de gratie van de studiebeurs, hoe langer hoe meer neerlandici gekomen die in de toepassing van de modernste technieken van onderzoek in die bezigheid zijn getraind. Zij gaan, lijkt het, soms zo ver dat zij de schrijver al bijna dicteren hoe hij te werk moet gaan. Ik moet bekennen dat mijn voorkeur, als lezer, eerder uitgaat naar verhalen dan naar romans, een uiting van gemakzucht misschien. De verhaalvorm biedt een schrijver, vind ik, meer mogelijkheden, ook wat de constructie betreft, dan de roman die te krampachtig aan een handeling en aan karakters is gebonden. Een roman moet erg goed zijn, wil hij leesbaar wezen, heb ik eens opgemerkt. Het verhaal kan fragmentarisch of vluchtig en tegelijk indringend en veelomvattend of hoogst aanduidend zijn. Het put de lezer niet uit, zoals zo vaak een roman die bij hem een leegte achterlaat. In Het behouden huis is, voor mijn gevoel, de hele Hermans gegeven. Ik vind die novelle ook beter geschreven, minder in waterlanders verstikt dan De elektriseermachine van Wimshurst, hoewel daarin misschien ook de hele Hermans is gegeven. Maar Hermans is, vind ik, nooit op z'n best wanneer hij zich te dicht in de buurt van de ‘werkelijkheid’ waagt. Zo vind ik ook Werther Nieland beter dan De avonden, het populairste jongensboek van na de oorlog en blijkbaar nog altijd onmisbaar voor de emancipatie van de Hollandse adolescent. Ik prefereer Het kwartet van Henk Romijn Meijer en Mijn kleine hersentjes van Johnny van Doorn, romans spelend in milieus die met dat van Reves eersteling zijn te vergelijken. Het kwartet is een grandioos staal van uiterst verfijnd waarnemingsvermogen en perfecte registratietechniek. Mijn kleine hersentjes is vrij van de ranzigheid en de, alweer voor mijn gevoel, enigszins duffe bijsmaak die De avonden heeft. Aan Van Doorn is de krachtproef gelukt om het penetrant burgerlijke en sentimentele gegeven van zijn roman (is het wel een roman?) door toepassing van een miraculeuze ironie tot innigheid te ‘verzachten’ (ik weet geen beter woord). Bovendien heeft Mijn kleine hersentjes een dichterlijke touch die ik in De avonden mis en die in langere prozawerken uiterst zeldzaam is. Op welke bladzijde je Van Doorns boek opslaat, uit elke passage komt je die innemende dichterlijkheid, die in een moderne versie aan de betovering van Nescio's proza verwant is, tegemoet. Het begin van Van Doorns debuut, een voorbeeld van ‘frisse’ literatuur, om een categorische term van Max de Jong te gebruiken: ‘De zwaluwen vlogen hoog boven de tuinen. Daar kon je aan zien dat het ook morgen mooi weer zou zijn. Soms schoot een zwaluw als een pij! uit een boog naar beneden om aan de hongerige kleintjes wat vliegen en mugjes te brengen. Het weekend zat er bijna weer op. De vrouwen zetten hun wastobbes alvast klaar op de achterplaatsjes. Met het kraaien van de haan zouden ze opstaan en zingend beginnen aan dat edele reinigende werk. Alles was volmaakt in evenwicht. Mijn vader begoot met de gieter de bloemen. Mijn moeder dopte de eerste boontjes van dit jaar van de koude grond. En ik tekende in mijn schetsboek Gerrit de Goudvis na die we nu al acht jaar hadden.’

Willem Frederik Hermans

Hollandser kan het niet. En wat denkt u van Moonen? Toch ook een hoogst originele meesterlijke stilist.

Het verloop van de naoorlogse vaderlandse dichtkunst heb ik redelijk goed gevolgd, vooral ook omdat ik er voor de krant over moest schrijven. Deze dwang, als je daarvan kunt spreken, had het voordeel dat ik mij terdege in mijn lectuur moest verdiepen, alsof ik telkens weer voor een examen zat te blokken. Ik heb nu eenmaal een leergierige en masochistische trek. De dichters van de jaren zeventig, de ‘goede’ niet te na gesproken, hebben een tendens ontwikkeld om gedichten te schrijven waarop de lezer moet studeren om ze te kunnen genieten, een uitvloeisel van de distinctiedrift waarover Carry van Bruggen een boek heeft geschreven, gedoemd om, evenals alles wat wij ondernemen, ‘in den uchtend van zijn bloei’ te vergaan. De opvattingen over de wijze waarop gedichten dienen te worden geschreven en over hoe ze moeten worden gelezen heb ik in veertig jaren noeste lezersarbeid zien passeren als het voorbijgaan van de seizoenen, een spel van het vergelen en afvallen van bladeren van hetzelfde boek dat in Schopenhauers voorstelling leven en droom omvat, een uitspraak die W.F. Hermans aan zijn verhalenbundel Moedwil en misverstand laat voorafgaan.

Moet ik doorzeulen over de Nederlandse poëzie? Ik ben de Vijftigers dankbaar voor hun ‘denkbeeldige’ revolutie, omdat die mij werk aan de winkel heeft verschaft en onze literatuur uit een impasse heeft geholpen die misschien door de oorlog was ontstaan. In 1985 constateer ik dat het stof der eeuwen, het stof van deze eeuw, bezig is ook op hun werk neer te dwarrelen. Is Lucebert dan niet een groot dichter? Ja, misschien wel. Hij is vooral ook een aimabel en wijs mens die ik ten zeerste hoogacht. Op een wonderbaarlijke manier heeft hij de ‘kinderlijkheid’ bewaard waarvan Pierre Kemp, over zichzelf sprekend, heeft gezegd dat die zich ‘nergens hoeft te wreken’.

Hoe zou mijn leven zijn verlopen wanneer Hans Lodeizen was blijven leven? Hoe zou zijn leven zijn verlopen?

■

Adriaan Morriën (1912) publiceerde o.m. de dichtbundels Moeders en zonen en Het gebruik van een handspiegel, de verhalenbundels Alissa en Adrienne, Mens en engel, Lasterpraat, en essays in Concurreren met de sterren en Cryptogram.