Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 8]

Hoe men het beste maakt van een afschuwelijke vergissing
Leven en werk van Edward Lear, nonsensdichter en landschapschilder

Edward Lear 0812-1888) was een Engelse landschapschilder en nonsensdichter. Zijn A Book of Nonsense hield het aanvankelijk langer uit dan zijn schilderijen, maar deze zomer werd in The Royal Academy of Arts in Londen een tentoonstelling gehouden over al zijn activiteiten, waardoor men onder de indruk kon komen van de originaliteit en werkkracht van een man die werd geplaagd door fysieke ongemakken en een constitutionele somberheid. Desondanks zwierf hij als een heer door de wereld, tekende en schilderde, schreef talloze brieven, vermaakte zichzelf en anderen met zijn nonsensgedichten en bijbehorende tekeningen. De catalogus van de ‘eggzibizzion’ (Lears spelling) is ook gewoon te koop en geeft het meest volledige en rijk geïllustreerde beeld van zijn leven en werk.

Carel Peeters

Na Lilliput, Brobdingnag, Laputa, Balnibardi en Glubbdubdrib komt Lemuel Gulliver in het koninkrijk Luggnagg. Hij heeft dan al zoveel wonderbaarlijks gezien en aan den lijve meegemaakt dat men hem geen harde verwijten zou maken mocht hij zich langzamerhand een beetje geblaseerd tonen en niet meer van alles opkijken. Hij hoort nog niet over de Struldbruggs, een bepaald soort inwoners van het land, of zijn hoofd slaat weer op hol: zij plegen onsterfelijk te zijn. ‘Struck with inexpressible delight’ is Gulliver bij de gedachte dat er een land bestaat met inwoners die eeuwen deugdzaamheid met zich meedragen, mensen die door zulke wijzen door het leven geleid kunnen worden, en bij de voorstelling van mensen die niet gebukt gaan onder het gewicht van de gedachte op elk moment door de dood verrast te kunnen worden. Hij zou zelf wel zo'n Struldbrugg willen zijn, ‘zo'n levende schat van kennis en wijsheid, ja het orakel van de natie’.

Wanneer Gulliver zijn fantasieën over ‘deze illustere personen’ heeft uitgeleefd wordt hij door de man die hem over de Onsterfelijken vertelde aangekeken met een glimlach die de verstandigen meestal voor de onnozelen over hebben. Dat zo natuurlijke menselijke verlangen naar een eeuwig leven is voor de Struldbruggs dan wel in vervulling gegaan, maar een overrompelende smaak voor het leven hebben ze er niet aan over gehouden. Zij leven daarentegen met ‘het vreselijke vooruitzicht’ nooit dood te zullen gaan en zijn daardoor een volkje geworden dat ‘gelijkhebberig, gemelijk, hebzuchtig, knorrig, ijdel, babbelziek’ is, niet in staat tot vriendschap en verloren voor elk natuurlijk gevoel. Afgunst en ‘impotent desires’ dat zijn hun belangrijkste passies, afgesneden van elke mogelijkheid tot plezier.

Edward Lear kende zijn Swift, en zijn Struldbruggs. Dat Lear vertrouwd was met Swift als met de ruime broekzak in zijn altijd flodderig zittende broeken (een tent met twee stokken) blijkt uit het met Swift verwante gemakkelijke gebruik van de raarste namen, zelfbedachte onzinwoorden, geheel uit de duim gezogen nieuwe mens- of diersoorten. Al die rare taaltjes die Swift in Gulliver's Travels introduceert moeten Lear als muziek in de oren geklonken hebben, daar had hij oor voor. Swifts Luggnaggianen, Struldbruggs, Houyhnnms, Glubbdrubdribs wijken niet veel af van Lears Mr. en Mrs. Discobblos, de Yonghy-Bonghy-Bo, de Quangle Wangle of de Manypeeplia Upsidownia, mensen die op hun kop als blaadjes aan een tak hangen, Wanneer Swift in het Balnibarisch laat zeggen ‘Fluft drin yalerick dwuldum prasted,’ wat zoveel betekent als ‘Mijn tong zit in de mond van mijn vriend,’ ziet men al gauw een Learse variant voor ogen, zoals de brief die hij zijn vriend Evelyn Baring schreef, luidend: ‘deerbaringiphowndacuppelloffotografs...’ enzovoort, wat een kleuter zal weten te ontcijferen als ‘Beste Baring, Ik vond wat foto's...’ enzovoort.

De Struldbruggs moeten bij Edward Lear een diepe indruk achter gelaten hebben. Hij noemt ze één keer in een brief van 2 september 1859 aan Chichester Fortesque waarin hij de hemel dankt dat hij nauwelijks onderwijs heeft genoten, want dan was hij waar de Struldbruggs op hun dertigste zijn: indifferent, uitgeblust, het leven zat en toch niet in staat te sterven. Hij daarentegen is niet ‘cut & dry for life’, maar staat altijd op de drempel van kennis en wil steeds meer zien en weten omdat elke dag de laatste kan zijn.

Het hoofdstuk over de Struldbruggs is een van de minst becommentarieerde van Gulliver's Travels, wellicht omdat het een beetje pijnlijk uitvalt voor de Engelsen. Als hij helemaal ontnuchterd is zegt Gulliver dat hij eigenlijk een paar exemplaren van de Struldbruggs mee naar Engeland moet nemen, zodat hij ze de Engelsen ten voorbeeld kan houden: om ze van de angst voor de dood af te helpen en nog iets van hun leven te laten maken. Lear had een Struldbrugg in zich, maar verzette er zich met alle mogelijke middelen tegen. De Struldbrugg, dat is de dood in het leven waarover Tennyson het heeft in Lears lievelingsgedicht ‘Tears, idle tears’. Om deze dood te ontvluchten richtte hij zijn leven noodgedwongen en uit voorkeur zo in dat het zou bestaan uit ‘to hurry on through constantly new & burningly bright scenes’. Voor doodgaan had hij zodoende geen tijd, dat zou hij wel ‘al'improviso’ doen.

Onfortuinlijk

Lears fascinatie door de Struldbruggs betrof enerzijds het afschrikwekkende van hun indifferentie (volgens zijn biografe Vivien Noakes het afschuwelijkste wat Lear kon bedenken) en anderzijds hun lot: het feit dat ze tot dit leven veroordeeld waren ‘without any fault of their own’. Dit herkende hij, want er is geen schrijver die zo vaak op zijn leven terugkijkt en in zijn boeken en dagboek altijd vermeldt dat alles komt door zijn speciale fysieke en psychische constitutie. In een aantekening die begint met de mededeling ‘Worried & miserable’, schrijft hij: ‘Ik overzie mijn leven in zulke uren, & het is ongetwijfeld vol slechtheid, maar zoals altijd ben ik genoodzaakt te concluderen, dat de enorme ellende & het “speciale verloop” van al deze jaren, die niet door mij zijn bedacht - begonnen toen ik vijf of zes jaar oud was - de loop van mijn bestaan heeft beïnvloed. Ik heb mezelf veel te verwijten - but the foundation of wretchedness was too solidly there.’ Die ‘basis’ waar Lear steeds maar weer op terugkomt als iets dat ooit onherstelbaar mis is gegaan, bestond uit een samenstel van onfortuinlijkheden: hij was het eenentwintigste en tevens het laatste kind van het gezin, werd daardoor allesbehalve vertroeteld of, anders gezegd: hij werd genegeerd. Hij ging door voor een lelijk kind en, het ergste en duurzaamste van alles, hij was epileptisch. Onderwijs kreeg hij voornamelijk van zijn veel oudere zuster Ann, zijn ogen waren niet zo goed en hij leed aan astma. (Lears: ‘assma’) en reumatiek (Lears: ‘roomatizim’)

Toen Lear op zijn achttiende jaar Lord Stanley ontmoette was dat de eerste grote meevaller in een leven dat bestaat uit een fantastische reeks elkaar afwisselende tegenvallers en meevallers. Hij was toen al drie jaar iemand die als kunstenaar zijn eigen brood verdiende met het tekenen van dieren, onder meer voor de Zoölogical Society. Hij deed dat zo kundig dat hij als achttienjarige al lid werd van de Linnean Society. Lord Stanley haalde hem naar zijn landgoed Knowsley om daar zijn persoonlijke menagerie te laten tekenen. Daar ontstonden ook zijn eerste li-

[p. 9]

mericks met tekeningen uit de losse pols voor de vele kinderen die daar woonden of tijdelijk verbleven. Deze vroege kennismaking met de Engelse adel zorgde bij Lear voor een dualistische instelling: hij voelde zich enerzijds minderwaardig, anderzijds superieur. Maar met beide gevoelens wist hij in de praktijk niet goed raad en een van de uitvluchten uit het dilemma was zijn nonsens, niet alleen de limericks en de lange gedichten, ook in zijn brieven en dagboek. Hij maakte gebruik van zijn eigenaardigheden, maar verzoende zich er nooit mee. Hij werd een gemankeerde excentriek, met net genoeg van een bohémien in zich als voor een kunstenaar noodzakelijk is, zoals hij het zelf eens omschreef.

Op de vlucht

Lear was in geen enkel opzicht rancuneus (al kon hij gezonde haatgevoelens koesteren), maar hij had één in nonsens en gekheid vermomde rancune: tegen zijn lot. Het lange gedicht ‘Daddy Long-Legs and the Fly’ gaat over een langpootmug die eens ‘awful well’ liedjes kon zingen en een vlieg die het nooit heeft aangedurfd om naar het hof te gaan omdat zijn pootjes zo beschamend kort zijn. De langpootmug heeft het zingen afgeleerd met de groei van zijn poten. Beiden kunnen ze zich niet neerleggen bij hun lot, de een had niet om lange poten gevraagd, de ander niet om korte. Dat is voor de langpootmug het bewijs dat het met de wereld helemaal de verkeerde kant is opgegaan. In de kleinst mogelijke samenstelling van een koor zingen ze samen, zittend aan het strand en uitkijkend naar de horizon:

This is dreadful thing!

The world has all gone wrong,

Since one has legs too short by half,

The other much too long!

Het is maar een geluk dat ze elkaar op deze basis vinden en een boot vinden waarmee ze, met een ‘sponge-taneous cry’, de wijk nemen naar een gebied waar ze ‘play for evermore’. Dat deed Lear zelf ook herhaaldelijk door die ‘new & burningly bright scenes’ op te zoeken met zijn reizen naar talloze landen. Dat waren in die tijd ‘strange godforsaken places’, zoals iemand het uitdrukte, als Korfoe, Malta, Palestina, India, Albanië, Egypte. Op die reizen maakte hij zijn waterverfschilderijen en de schetsen voor zijn soms gigantische olieverfschilderijen, allemaal van de meest onherbergzame landschappen. Maar op die reizen nam hij altijd zichzelf mee en dat was iemand die weliswaar opgetogen kon raken door wat hij allemaal te zien kreeg, terzelfdertijd bleef hij steeds voelen dat hij voor iets op de vlucht was. ‘I really do believe that I enjoy hardly any one thing on earth while it is present: - always looking back, or frettingly peering into the dim beyond,’ schrijft hij in een brief. Hij wijt het aan ‘de morbide natuur van dit beest’ dat opgetogen momenten alles nog donkerder maken dan het al is.

In het vermomde autobiografische gedicht ‘Incidents in the Life of my uncle Arly’ roept hij de stadia van zijn leven op. Elke strofe vertelt wat hij gedaan heeft, maar steeds dezelfde laatste zin tussen haakjes herinnert er aan dat er altijd iets fundamenteel niet goed was:

So for three-and-forty winters,
TUI his shoes were worn to splinters,
All those hills he wander'd o'er, -
Sometimes silent; - sometimes yelling; -
Till he came to Borley-Melling,
Near his old ancestral dwelling; -
(But his shoes were far too tight.)

Lear schreef de ‘Incidents in the Life of my uncle Arly’ tegen het einde van zijn leleven, maar dat hij iemand was die ‘sometimes silent - sometimes yelling’ door het leven ging wist hij al jong. Als zeventienjarige schreef hij een sterk door Byron geïnspireerd gedicht over een zomeravond die een flard gelukkige herinnering opriep, ‘like a star among years that are past’. Een dergelijk moment was fataal, want het is als een ‘mournful echo’ die er aan herinnert dat de genoegens die het oproept lang geleden zijn ‘verpletterd’. Er is nauwelijks een treuriger beeld denkbaar dan een echo die tegelijk met wat het in herinnering roept het verdriet doorgeeft. Hoewel Lear maar enkele jaren van zijn bestaan (‘eggzistens’), tot ongeveer zijn zesde jaar, iets van ‘onvermengd geluk’ heeft gekend is die periode altijd een ‘hallowed spot’ gebleven, iets waardoor hij wist dat er toch echt zoiets als geluk kon bestaan. Hij projecteerde dat ‘geluk’ altijd in het verleden, vóór de tijd dat hij epileptisch werd. Het gedicht van Tennyson dat hij zijn hele leven met zich meedroeg (‘Tears, idle tears’) vertolkte dit: ‘O death in life, the days that are no more.’ (Lear zette dit gedicht op muziek en begeleidde zichzelf bij het zingen op de piano. Hij deed dat zo hartverscheurend dat bij menige dame in het gezelschap de tranen over de wangen liepen.)

There was an Old Person of Crowle,
Who lived in the Nest of an Owl;

When they screamed in the Nest,

He screamed out with the rest,

That depressing Old Person of Crowle.

De limerick waar Peter Vos zijn tekening op het omslag op baseerde.

Manypeeplia Upsidownia

Lears angst en minachting voor de Struldbruggs zorgde er voor dat hij constant aan het werk wilde zijn, zodat hij niet zou aanspoelen op de ‘cruel shore’ van de wanhopige melancholie, wat desondanks nog vaak genoeg gebeurde. De groteske tegenstrijdigheid in Lears leven was dat hij alleen als hij aan het werk was het leven niet haatte (‘I hate life unless I work always’), maar dat al de fysieke (‘fizzicle’) complicaties dat werk juist zo moeilijk maakten: ‘Hoe meer ik werk, moe meer ik me ervan bewust ben dat de kwalen aan hand & oog die het schilderen zo moeilijk en vermoeiend maken, nooit overwonnen zullen worden, integendeel alleen maar erger zullen worden met de jaren... het beste is misschien om als een mier heen en weer te jakkeren, & tegelijk op een goeie dag de geest te geven.’

Voor het grootste deel van zijn leven was Lear een zwervend landschapschilder die leefde van opdrachten en voor zijn dagelijks brood aquarellen maakte die hij verkocht aan voornamelijk Engelse toeristen die zich in het midden van de negentiende eeuw in groten getale in Italië en Zuid-Frankrijk nestelden, de landen waar Lear wel eens voor langere tijd neerstreek als hij niet in een van zijn door god verlaten woestijnen trok. Die waterverfschilderijen beschouwde hij als ‘Tyrants’. Desondanks was Lear niet afgesneden van de hoogste belangstelling en had hij menige beschermer. Toen hij nog in Londen woonde gaf hij de toen zevenentwintigjarige koningin Victoria tekenles, hij was intiem bevriend met Chichester Fortesque, iemand die menige hoge post bekleedde op regeringsniveau, de Viceroy van India Lord Northbrook bekommerde zich intensief om hem, evenals de verschillende Lords die het landgoed Knowsley bewoonden. Zijn Book of Nonsense was tot in een gat in India bekend, zoals hemzelf bleek toen hij in India eens voor een meisje een uil tekende, waarop een ander meisje riep dat hij ook een poes moest tekenen want ‘you know, they went to sea in a boat, with plenty of honey & money wrapped op in a 5 £ note’, waaruit bleek dat ze Lears gedicht ‘The Owl and the Pussy Cat’ uit haar hoofd kende.

Hij wilde het liefst als ‘de schilder van topografische poëzie’ bekend staan en daar stak hij al zijn energie (‘N.R.G.’) in. Niet met het gewenste succes; hij werd niet de Turner van het topografische schilderen en zijn schilderijen werden zelden makkelijk verkocht en dan nog nadat hij de prijs soms bij herhaling had moeten laten zakken. Zelfs zijn nonsens moest hij op eigen kosten uitgeven, hoe populair het ook was. Frustratie en opgetogenheid wisselden elkaar af, daar tussendoor was alles vaak ‘werry werry pongdomphious’ (Lears voor ‘somber’). Enerzijds vond hij de belangstelling van al zijn invloedrijke en zich echt om hem bekommerende vrienden, (onder wie Emily Tennyson en Lady Waldegrave) zoals het bij zijn persoon paste, anderzijds kon hij het vreemd vinden dat ze zich om ‘this child’ druk maakten en noemde hij zichzelf ‘the most selfish & cantankerous of brutes’. Hij is maar ten dele in een nonsensstemming als hij zich in een brief afvraagt of zijn vrienden wel goed bij het hoofd zijn om hem zoveel onverplichte aandacht te schenken en hem te overladen met brieven naar alle uithoeken van de wereld: ‘Elk mensenwezen dat in staat is tot het schrijven van brieven moet mij hebben geschreven, met uithoeken van de wereld: ‘Elk menselijk wezen dat in staat is tot schrijven van mand.’

Bij het zien van Lears talloze tekeningen van dieren (zoals zijn beroemde papegaaien, van een kwaliteit vergelijkbaar met die van Audubon), zijn monumentale schilderijen, duizenden waterverfschilderijen en zijn nonsenstekeningen is het moeilijk zich te blijven realiseren dat hij het grootste deel van zijn leven in een lichte paniek verkeerde omdat hij een aanval van epilepsie vreesde, de kwaal waar hij niet voor wilde uitkomen. Als hij het voelde aankomen verdween hij discreet uit het zicht. Hij leefde met het gevoel ‘een vergissing’ te zijn, een niet gelukt exemplaar, zoals er zoveel in zijn limericks optreden:

There was an old man, who when little Feil casually into a kettle;
But, growing too stout, he could never get out,
So he passed all his life in that kettle.

Lear had ook een veel te goed geheugen. Op zijn zesenzeventigste, maar in feite op alle leeftijden, zinspeelt hij op naargeestige dingen die er in zijn jeugd en verdere leven hebben plaatsgehad, alsof ze gisteren zijn gebeurd. Nochtans beschrijven zijn vrienden hem als een hardverwarmend reisgenoot, iemand die ‘foolish in the happiest way’ kon zijn. ‘This ludicrous whirligig life’ schrijft hij in een brief, ‘which one suffers from first & laughs at afterwards.’ Lear werd zesenzeventig jaar en stierf in zijn huis dat uitkeek over de zee in San Remo. Hij had zijn hele leven zijn best gedaan ‘to make the best of a miserable mistake’.

■

EDWARD LEAR 1812-1888

door Vivien Noakes e.a.

Catalogus tentoonstelling Royal Academy of Arts, 1985

Uitgegeven in samenwerking met Weidenfeld & Nicolson, 216 p., f 48,40

Importeur: Nilsson & Lamm