Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 6]

Hoe moet Isaak Babel worden vertaald?
Vertaler Timmer versus lezer Tamar

Charles B. Timmer

De meningen over de methode die bij ‘literair vertalen’ moet worden gebruikt, zijn nog steeds verdeeld. In de meerderheid zijn de aanhangers van de simpele stelling: ‘Je moet vertalen wat er staat.’

Uiteraard onderschrijf ik deze stelling, maar dan wel met de toevoeging: ‘onder voorwaarde dat je weet wat er staat.’ Wanneer een ‘fanatiek aanhanger en verdediger van de mening dat het de taak van de vertaler is om te vertalen wat er staat... niets meer, niets minder’ (Karel van het Reve in zijn dankwoord bij de uitreiking van de Martinus Nijhoffprijs in 1979) een Russische roman die Vaders en kinderen heet, vertaalt met Vaders en zonen, heeft ogenschijnlijk de criticus gelijk die zegt: ‘Waar blijf je nou met je “vertalen wat er staat”? Als Toergenjev “zonen” had bedoeld, had hij dat woord ook gebruikt.’ Maar die criticus heeft ongelijk; de vertaler wist wat hij deed: in Toergenjevs roman uit het midden van de negentiende eeuw kon met ‘kinderen’ uitsluitend ‘zonen’ worden bedoeld - dochters telden toen maatschappelijk niet mee en dus had de vertaler het volste recht om ‘kinderen’ en ‘zonen’ als synoniemen te beschouwen.

De enige stelling die altijd en onder alle omstandigheden tot misverstanden en verkeerde resultaten leidt is die van ‘je moet vertalen wat je vindt dat er staan moest’. Met deze stelling als uitgangspunt oefende Tamar in Vrij Nederland van 10 augustus kritiek uit op mijn vertalingen van Isaak Babel. ‘Ik kan geen Russisch lezen of praten,’ verklaart zij, ‘maar ik weet zeker dat zijn Babels stijl anders is dan in Timmers vertaling.’ En ter staving daarvan beroept zij zich op tekstvergelijkingen met Engelse Babel vertalingen. Dit doet mij denken aan de waarschuwing die ik eens, toen ik nog in Canada woonde en een tweedehands auto wilde kopen, van een Canadees kreeg: ‘Buying a secondhand car means buying another man's troubles,’ zei hij. Inderdaad, het gebruikmaken van andermans vertalingen levert het gevaar op dat je gebruik maakt van andermans blunders. En die zijn er in de Engelse vertaling genoeg.

Tamar geeft in haar stuk twee voorbeelden die bedoeld zijn als kritiek op de vertalingen maar die in feite, zoals we straks zullen zien, neerkomen op kritiek op Babel ‘van wie zij zoveel houdt’ en op mislukte pogingen om de schrijver te verbeteren.

Isaak Babel

De kriebel

Het eerste door Tamar genoemde voorbeeld slaat op een passage in het verhaal Argamak. De ik-persoon en verteller, een sukkel die zijn paard Argamak kapot heeft gereden, zegt op een gegeven ogenblik: ‘...de gedachte dat ik op open wonden zat, bezorgde me de kriebel.’ ‘Moreel stuitend,’ zegt Tamar, ‘die kriebel is een stuitende vertaling.’

Maar wat laat Babel zijn ik-persoon hier zeggen of denken? In de Engelse vertaling van Walter Morison staat: ‘...the feeling that I was sitting in an open wound made me itch all over.’ Een vaststaande uitdrukking in het Russisch luidt: ‘menja zoediet’ en dat betekent: ik heb jeuk. Het gaat om een afleiding van het werkwoord ‘zoedétj’, jeuken. In de verleden tijd zou het moeten worden: ‘menja zoedelo’ (letterlijk: mij kriebelde het). Maar wat lezen wij in deze passage bij Babel? Niet ‘menja zoedelo’, maar ‘menja zoedilo’ van het werkwoord ‘zoeditj’ en dat betekent: (zich) ergeren. De door Babel aan zijn ik-persoon in de mond gelegde Russische uitdrukking die hier in deze context en vorm een licht vulgaire bijklank heeft gekregen, betekent dus: ‘dat zitten op een paarderug vol open wonden ergerde mij’ - met daarbij de door Babel heel fraai aangebrachte associatie met ‘ik kreeg er jeuk van’.

Welnu, wanneer wij Van Dale raadplegen bij de term ‘de kriebel krijgen’, staat daar: ‘Kribbig, geïrriteerd worden’. Daarbij heeft ‘kriebel’ tevens als nevenassociatie ‘kriebelen’ naast zich, dat is: jeuk veroorzaken. En de Nederlandse vertaling: ‘bezorgt mij de kriebel’ blijkt aan de drie eisen die hier gesteld moeten worden te voldoen: semantische getrouwheid aan het origineel, de iets vulgaire bijklank, het woordenspel in het Russisch tussen ‘ergeren’ en ‘jeuk hebben’. En dat vastgelegd in één term van een bepaalde dubbelzinnigheid, precies zoals Babel het in het Russisch heeft gezegd. Zowel de Engelse vertaler met zijn ‘itch all over’ als de Duitse vertalers Milo Dor en R. Federmann met ...Wenn ich daran dachte, dass ich auf offenen Wunden sass, brach mit der Schweiss aus' verwaarlozen het

[vervolg op pagina 7]