Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 5]

Een voorkeur voor schrijvers in de marge
Interviews en beschouwingen van Jan Siebelink

De prins van nachtelijk Parijs door Jan Siebelink Uitgever: Meulenhoff, 184 p., f 27,50
Parijs samengesteld door Jan Siebelink Uitgever: Meulenhoff, 159 p., f 25, -
Ed Jongma

Jan Siebelink

Wat is de invloed van een leraar op de latere literaire belangstelling van zijn leerlingen? Er moet een aardig boek over te schrijven zijn. Een van mijn leraren was Carel Dinaux, die elke week lange kronieken over literatuur schreef in het Haarlems Dagblad. Wonderlijk genoeg doceerde hij geen Nederlands, maar economie en staatsinrichting, en over boeken heb ik dan ook slechts een enkele maal met hem gesproken. Toch was het door hem, of liever gezegd door zijn kronieken, dat ik er toe kwam van mijn eerstverdiende geld na de middelbare school Ter Braaks Carnaval der burgers, opgenomen in het eerste deel van de Verzamelde Werken, te kopen. En onvermijdeljk werd dat het kompas waarop ik jaren lang gevaren heb.

Ik dacht hieraan, toen ik bij Jan Siebelink las: ‘Op een dag in 1970 schreef mijn docent MO-B Frans, de latere hoogleraar F. Drijkoningen, de titel A rebours op het bord. Bij een antiquair kocht ik voor vijf gulden de bekende Fasquelle-uitgave, ik las het boek en voelde mij onrustig worden onder de pijnlijke schokken die ik kreeg toegediend.’ Hij vertaalde het beroemde boek van Huysmans, en had het gevoel of ‘dijken waren doorgebroken’. In de daarop volgende tien jaren schreef hij romans, verhalen- en essaybundels.

Toen deze dijkbreuk plaatsvond, was Siebelink zevenendertig jaar. Belangstelling voor literatuur was er altijd al geweest, maar de schok van Huysmans was kennelijk nodig om de eigen creativiteit vorm te kunnen geven. A rebours, of Tegen de keer, zoals Siebelink het vertaalde, verscheen in 1884, en luidde een nieuwe literaire stroming in, die bekend zou worden onder de naam ‘decadentie’. Het paste voortreffelijk in een tijd die zogenaamd leed aan het fin-de-siècle. Een wat wonderlijke gedachte. Alsof er een soort cyclische beweging zou zijn die rekening houdt met het toevallige gaan en komen van de eeuwen. Honderd jaar eerder was de Franse Revolutie en ontbrak een finde-siècle stemming volledig. Eerder lijkt de decadentie een reactie op de verburgerlijking van de maatschappij. De groeiende eenvormigheid laat geen ruimte voor het afwijkende, en de ongelukkigen die zich niettemin ‘anders’ voelen en zich daarnaar gedragen, worden tot neurasthene randfiguren van een maatschappij die de orde van de dag blijft prediken.

Het lijdt geen twijfel dat Jan Siebelink een uitgesproken voorkeur heeft voor schrijvers uit deze marge. In een tweetal bundels, De reptielse geest en De prins van nachtelijk Parijs - de titels zijn veelzeggend - brengt hij een aantal van hen voor het voetlicht. De inhoudsopgave van De reptielse geest vermeldt namen als Proust, Huysmans, Gracq, Sartre, Kundera, Artaud en Mallarmé. Hoewel men over het gehalte aan decadentie eindeloos kan twisten, horen Sartre en Kundera toch duidelijk niet in het rijtje thuis. Maar, Sartre als fotograaf van Flaubert maakt zijn plaats toch weer waar, en de aanwezigheid van Kundera geeft aan dat Siebelinks voorkeur voor het decadente niet allesbepalend is. Het is een mooi interview, waarin de verstrengeling van erotiek en politiek die Kundera's boeken laten zien toegelicht wordt: ‘Al mijn boeken, zelfs De grap, dat het meest autobiografisch en realistisch is, behandelen nauwelijks expliciet een politieke situatie, maar bevatten eerder een exploitatie van de erotische mogelijkheden waarover een mens beschikt. Omdat sexualiteit het enige domein is waar de personen redelijk vrij zijn, althans niet direct belemmerd door een autoriteit van bovenaf, kunnen ze zich daar waarmaken. Het is het enige domein waar ze vrij kunnen kiezen.’ Tijdens het interview komen Modiano, Roth en Cortazar binnenlopen om het feit te vieren dat Het boek van de lach en de vergetelheid net is verschenen. Hoe spijtig, dat zulke momenten niet op video worden vastgelegd!

Jean de Tinan

De prins van nachtelijk Parijs verscheen onlangs, en biedt een wat ruimer perspectief. De decadenten lijken zelfs in de minderheid, tussen schrijvers als Cioran, Nadeau, Guilloux, Gide, Gürsel, Musil en, alweer, Kundera. Maar toch, het mooiste portret van een decadente dandy komt in dit boek voor. Het gaat over Jean de Tinan, de ‘prins van nachtelijk parijs’, en het werd geschreven door Rachilde: ‘Gedrapeerd in een Macfarlane, of cape, waarvan een slip over de schouder is geslagen om beter de satijnen voering te kunnen zien, met een vilten gleufhoed waarvan één rand rechtop staat stappen. Deze mooie duisterling droeg vesten van geel fluweel met dertig zilveren knopen plus een voorgestrikte herendas met dubbele strik. Gardenia's staken uit zijn colbertzakje... Hij lijkt op Beardsley, zijn exacte tijdgenoot. Even nog... en de dood komt, in geruis van witte kant, met violette glimlach...’ Zij kreeg gelijk, want Jean de Tinan stierf in 1898 op vierentwintigjarige leeftijd.

Cioran

Jan Siebelink verstaat de kunst om bij de lezer interesse te wekken voor een schrijver en zijn werk. Een geliefde procedure van hem, en een die uitstekend ‘werkt’, is om een korte biografische schets van een schrijver te laten volgen door een interview. Hij durft erop uit te trekken en weet, ook al door een goede voorbereiding, tot een vaak principiële confrontatie met zijn gesprekspartner te komen. Kundera noemde ik al, maar verrassend vond ik ook het gesprek met Cioran door de voortdurende originaliteit van de antwoorden. ‘Gelooft u in God? - (...) Geloven God te zijn lijkt mij gemakkelijker dan in hem geloven. Maar de kapitale vraag blijft altijd tot hoe ver een mens kan gaan in de perceptie van de onwerkelijkheid.’ En over zelfmoord: ‘Het idee van de zelfmoord houdt grote rijkdom in. Zonder dat idee had ik mij allang gedood. Als ik in volstrekte wanhoop, in volledige eenzaamheid, opnieuw besluit de hand niet aan mijzelf te slaan, raak ik in een roes van vrijheid. Ik ben slaaf van niemand, ik kan over mijzelf beschikken.’

Zo'n interview noodt tot lezen, maar het kan ook anders uitpakken. James Purdy bijvoorbeeld, hoezeer ook bewonderd door Siebelink, zal ik niet snel ter hand nemen. Hij lijdt te zeer aan een Jande-Hartogsyndroom, voelt zich ernstig miskend door zijn kunstbroeders, die elkaar de bal toespelen en geen oog hebben voor het waarlijk grote talent van hem, Purdy. Maar verschillen in opvatting over schrijvers zijn natuurlijk niet te voorkomen. Zo heeft Siebelink een duidelijk blinde vlek voor Malraux, maar bewondert daarentegen Drieu la Rochelle. Hoewel ook ik een zwak heb voor deze laatste, hoef ik toch maar een pagina tekst van Malraux te leggen naast werk van Drieu om te zien wie van de twee de echte schrijver is.

Naast de directe ontmoetingen met schrijvers via het interview staan er ook beschouwelijke stukken in de bundel. Het mooiste daarvan vind ik het essay over Musils De jonge Törless, de roman die volgens Musils zelf ‘anticipeert op de grondslagen van het Derde Rijk’. Deze verbinding wordt door Siebelink toegelicht met een analyse van de irrationele verlokkingen en lustgevoelens met duidelijk seksuele ondertonen die uitgaan van de onontkomelijke machtsstrijd binnen een jongensgemeenschap op een kostschool. Hij doet dit heel knap, en in de heldere, elegante stijl die ook de andere stukken kenmerkt. De prins van nachtelijk Parijs is, kortom, een boek dat ik met veel genoegen heb gelezen. Jammer alleen dat plaats en tijd van verschijnen van de stukken niet even tussen haakjes werd vermeld. Opmerkelijk ook, omdat Siebelink wel heel nauwgezet lijsten van de geraadpleegde literatuur geeft.

Parijs

Ongeveer tegelijkertijd verscheen (in de Bibliotheek voor de literaire reiziger) Parijs, een bundel verhalen over de Franse hoofdstad, ook weer samengesteld door Jan Siebelink. Het zal niet verbazen dat we een aantal oude bekenden uit de vorige boeken tegenkomen, zoals Huysmans, de gebroeders Goncourt, Bove en Drieu la Rochelle. Maar ook de Gaulle treedt op in een beschrijving van de bevrijding van Parijs in 1944. Over de grote parade op de Champs-Elysées schrijft hij: ‘Op dat moment gebeurt er een wonder, een van die wonderen van nationaal bewustzijn, een van die grootse gebaren van de Franse natie die haar geschiedenis soms, door de eeuwen heen, luister bijzetten. In deze gemeenschap, bezield door dezelfde gedachte, hetzelfde elan, juichend als uit één keel, vallen verschillen weg, verdwijnt het individu.’ Ethel Portnoy zorgt, in een van de mooiste verhalen uit de bundel, voor een wrang rijm, als zij een optocht beschrijft die zij meemaakte na de mislukte revolutie van '68: ‘Er achteraan strompelde een troep landarbeiders, zwaaiend en loeiend, en daar achter weer een paar veteranen, met uniformstukken die niet bij elkaar pasten, wijnfles in de hand en heesgejuicht. La France éternelle kwam aangesloft, haveloos en grotesk als immer.’ Grandeur et misère, al naar gelang de ‘optiek’ van de toeschouwer.

Het boek besluit met een vertaling door Rein Bloem van het beroemde en prachtige gedicht van Apollinaire: Pont Mirabeau. Elke overeenkomst met het origineel lijkt mij geheel toevallig. ‘Slaat het uur breekt de nacht aan/Ik blijf de dagen door staan!’ Het zij zo.

■