Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 3]

Hij heeft geen enkele onleesbare regel geschreven

Het Matrassengraf Heines sterfbed 1848-1856 door M. van Amerongen Uitgever: De Arbeiderspers, Open Domein, 228 p., f 42, -
Karel van Het Reve

De dichter en prozaschrijver Heinrich Heine is niet moeilijk te kennen. Als je eenmaal door hem gegrepen bent draag je hem je verdere leven mee, en herken je ieder citaat. Maar van Heine ‘zelf’, van de ‘mens’ Heine, weten we weinig. Gedeeltelijk is dat zijn eigen schuld. Wat hij over zichzelf vertelt is vaak te mooi om waar te kunnen zijn. Weinig Heine-biografen zullen bijvoorbeeld geloven dat hij inderdaad in 1848 in het Louvre aan de voeten van ‘O.L. Vrouwe van Milo’ in elkaar gezakt is, of dat hij toen hij in Parijs aankwam echt eerst de morgue bezocht heeft en toen de Académie française, ‘waar ook veel onbekende lijken zijn uitgestald’.

We kennen Goethe en pantoufles uit zijn gesprekken met Eckermann. Maar uit Gespräche mit Heine komt geen andere Heine te voorschijn dan die we kennen uit zijn eigen teksten. Heine-biografen hebben het moeilijk: ze moeten, stilistisch en wat de feiten betreft, opboksen tegen Heine zelf, die niet alleen voortdurend over zichzelf schreef, maar die dat bovendien deed in een Duits, waarbij het Duits, Frans, Engels, Russisch, Nederlands van zijn biografen al gauw verbleekt.

Een poging om daar iets aan te doen is het boek van M. van Amerongen Het matrassengraf. Heine's sterfbed 1848-1856, 228 pagina's, uitgegeven door De Arbeiderspers. Van Amerongen schrijft met zoveel verve, dat hij menige andere, dieper gravende, geleerder, vervelender biograaf achter zich laat. Ik zeg nu wel ‘menige’, maar ik heb eigenlijk maar twee Heinebiografieën gelezen, die van Max Brod en die van Lev Kopelev. Beide auteurs proberen ons te vertellen wat Heine dacht en voelde, met het gevolg dat we over gedachten en gevoelens van Brod en Kopelev het een en ander te weten komen, maar niet zoveel wijzer worden over Heine. Dit boek is anders: levendiger, partijdiger, agressiever, leuker, leesbaarder. De auteur is wel een Heine-fanaat, maar hij schroomt niet om als dat zo uitkomt kwaad te spreken van zijn held. De brave Meyerbeer bijvoorbeeld schonk de in geldnood verkerende Heine duizend frank. In plaats van dankbaar is Heine pisnijdig. Waarom? Omdat Meyerbeer toen Heine een keer om twee vrij kaartjes vroeg de gotspe heeft gehad hem, Heine, twee slechte logeplaatsen te sturen. (‘Maar hij heeft’ tweeduizend franken gegeven! - ‘Die stuur ik hem terug!’) Zulk soort anekdotes, niet geredigeerd door Heine zelf, completeren ons Heinebeeld. Van Amerongen spreekt treffend van Heines ‘veten en vermeende veten’.

Om de lezer een idee te geven van dit boek citeer ik één zin: ‘Michael Mann, vader Thomas' benjamin, heeft over “Heinrich Heines Musikkritiken” een gedetailleerde, op meer dan duizend voetnoten voortstrompelende studie geschreven, waarin slechts één detail onvermeld blijft: het feit dat Heine totaal geen verstand van muziek had.’

Je ziet zo'n boek voor je. Voor zijn stelling dat Heine muzikaal weinig ‘gebildet’ en weinig gevoelig voor muziek was heeft Van Amerongen een paar aardige argumenten. Ook maakt hij interessante opmerkingen over de op muziek gezette Heine. Behalve de tot volkslied geworden Loreley hebben Heine-liederen vaak iets onbevredigends. Meyerbeer meende dat die gedichten zelf al zoveel muziek bevatten dat het geen zin had er nog eens noten boven te zetten. Van Amerongen zegt van de Heine-liederen van Schumann en Schubert: ‘Het zijn zonder meer meesterwerken, zij het mislukte meesterwerken.’ Daar zit iets in.

Die Liebste sang

Het boek is ingedeeld in jaren: 1848 tot 1856, de jaren die de langzaam stervende Heine in bed doorbracht. Bovendien bevat het een reportage over de pogingen om de universiteit van Dusseldorp in de Heinrich Heine-Universität om te dopen - een slechte gewoonte overigens. Ik zou mij verzetten tegen plannen om de Rijksuniversiteit te Leiden te vernoemen naar Willem van Oranje of Rembrandt of Lorentz of Huizinga. Maar het is interessant om te lezen hoe allerlei Philister und Vieh zich tegen die pogingen verzet hebben, met name hoogleraren in de letterkunde van het slag dat, zoals Hermann Kesten zegt, ‘uiteindelijk maar literatuurhistoricus is geworden om zijn onkunde en literatuurvijandelijkheid te bewijzen’.

Opmerkelijk is dat Heine in West-Duitsland bezig is officieel erkend te worden. Tot dusverre hing hij er een beetje bij. Een begenadigd dichter en essayist, door velen bewonderd, door Nietzsche voor de grootste lyricus aller tijden gehouden, maar niet met Goethe en Schiller opgenomen in het Duitse pantheon van grote mannen. Hij was romantisch, ironisch, jood, een halve communist, emigrant, en hij heeft geen enkele duistere of onleesbare regel geschreven. Elk van die dingen zou op zichzelf misschien geen bezwaar geweest zijn, maar alles bij elkaar deed hem een buitenbeentje blijven.

Zijn come-back in de bondsrepubliek dankt Heine volgens Van Amerongen aan de DDR, waar Heine, als vriend van Marx, gecanoniseerd en geannexeerd is (bepaalde passages leveren dan moeilijkheden op, maar die kunnen historisch-materialistisch ‘verklaard’ worden). En is iemand in Oost-Duitsland eenmaal gecanoniseerd, dan wordt het moeilijk hem in het Westen te negeren. Niemand die tot enig westers establishment behoort zal het wagen te bekennen dat hij laat ons zeggen de toneelstukken van Brecht maar matig vindt. Zo verschijnt er, na decennia van slapte, in West-Duitsland nu een grote, geannoteerde, min of meer academische uitgave van Heine. Ook is in de bondsrepubliek een vermakelijk geschuif aan de gang met lelijke standbeelden, waarvan er twee in het boek zijn afgebeeld.

Op sommige punten verschil ik met de auteur van mening. Zo geloof ik niet dat Heine echt gedichten, waarin hij zich onhartelijk over het opperwezen had uitgelaten, verbrand heeft. Van Amerongen vind de Romanzero niet Heines beste bundel, ik wel. We zijn het met elkaar eens dat Heine nogal wat niet zo geweldig goede, zoetige gedichten gemaakt heeft, maar Van Amerongen geeft andere voorbeelden dan ik. De ‘suikerzoete uitglijer’ Du bist wie eine Blume vind ik prachtig. Hór' ich das Liedchen klingen,/ Das einst die Liebste sang is niet zijn beste gedicht, maar de overige zes regels behoren in ere te worden gehouden alleen al omdat zij het die twee eerste, onvergelijkelijke regels mogelijk hebben gemaakt in druk te verschijnen. Ook voor het gedicht Wo?, dat op Heines graf staat, heb ik een zwak, terwijl Van Amerongen het een ‘evergreen’ noemt, in naar ik vermoed ongunstige zin. Het bock bevat overigens een fraaie foto van Heines graf, met de paraplu en de hoed van Van Amerongen op de voorgrond, en hemzelf op de achtergrond. Eigenlijk had hij, als ‘gardesoldaat van Jehova’ die hoed op moeten houden, want hij bevond zich op een heilige plaats.

Martin van Amerongens Heine-boek

Heinrich Heine
(tekening van Ernst Benedikt Kietz)

Van tijd tot tijd laat de auteur zich meeslepen door zijn neiging tot sweeping statements. Zo zegt hij dat de tweede helft der negentiende eeuw Heine een ‘sodomitische smeerlap’ en de eerste helft der twintigste eeuw hem ‘een ons wezensvreemd zwijn’ noemde. Dat soort uitspraken kwamen voor. Maar er waren ook andere uitspraken. Het is niet redelijk de ongunstige uitspraken wel en de gunstige uitspraken niet op rekening van een hele of een halve eeuw te schrijven.

‘De syphilis,’ schrijft Van Amerongen, ‘was in Heines tijd de meest voorkomende en meest gevreesde ziekte, waaraan driekwart van de bevolking crepeerde.’ Ik denk niet dat er statistieken zijn waaruit blijkt dat tussen 1800 en 1850 vijfenzeventig procent van de Westeuropese mortaliteit voor rekening van deze ziekte kwam.

Dermate

‘Anders dan in de promiscue twintigste eeuw hadden onze voorouders voor het complementaire, buitenechtelijke zingenot niet de beschikking over ons eigentijdse leger van secretaressen, collega's, zakenrelaties, cafévriendinnen en discrete masseuses. Zij belandden automatisch in het bordeel,’ schrijft Van Amerongen. Hij vergeet in zijn geestdrift dat er naast het bordeel ook in de negentiende eeuw zo geen secretaressen, dan toch dienstboden (Marx) en zo waren, en dat het voor een heer van stand betrekkelijk eenvoudig was er een Bettschatz uit het lagere volk op na te houden (Lichtenberg, Schopenhauer, Friedrich Engels, Goethe, Heine). En ook de negentiende eeuw kende heel wat promiscuïteit. In Tolstojs Kreuzersonate zegt iemand dat hij geen gebruik van prostitutie maakt, want er zijn genoeg ‘fatsoenlijke vrouwen’ beschikbaar.

Nu ik toch aan het vitten ben: vervelend is in dit boek het gebruik van ‘dermate’, een woord dat eigenlijk alleen bij slechte schrijvers voorkomt (‘het was dermate warm, dat de mussen van het dak vielen’, ‘Othello hield dermate veel van Desdemona, dat hij haar een kanten zakdoek cadeau deed’). Bij Van Amerongen las ik: dermate beroerd, dermate sprekend, dermate hardhandig, dermate oogverblindend, dermate respectabel, dermate beledigend, dermate stellig, dermate goed... Dat woord wordt eigenlijk alleen gebruikt door mensen die plaatjes invullen, dingen op een rijtje zetten en zich afvragen wat ze eigenlijk aan het doen zijn. Ik wil wedden dat Heine nooit ‘dermassen’ vóór een adjectief of adverbium gezet heeft (‘Du bist wie eine Blume, dermassen hold und schön und rein’). Als rechtgeaard Nederlander vind ik het ook jammer dat Heines geboorteplaats in dit boek Düsseldorf genoemd wordt. Dusseldorp is een buitenlandse stad die in het Nederlands een eigen naam heeft, net als Keulen, Aken, Kleef, Neurenberg, Berlijn, Straatsburg, Bazel, Venetië, Milaan, Rome, Moskou, Archangel, Parijs, Praag.

Vrijmoedig

Bij zijn vertalingen gaat Van Amerongen zeer vrijmoedig te werk. Zo vertaalt hij in de hierboven al genoemde passage ‘unsere liebe Frau von Milo’ met ‘de Venus van Milo’. Over de grootmoeder van Massmann zegt Heine dat zij nog ‘für Friedrich den Grossen gewaschen’ heeft. Van Amerongen vertaalt: ‘die ooit nog de verantwoordelijkheid droeg voor de onderbroeken van Frederik de Grote.’ Ook laat hij af en toe zonder dat aan te geven zinsneden uit citaten weg. Twee leuke germanismen vond ik: ‘ter bodem’ voor ‘ter aarde’ en ‘slachtveld’ voor ‘slagveld’. Andere fouten: twee keer ‘treuer’ voor ‘teurer’ (p. 53), de Lamennais, ‘Petrarcus’ voor Petrarca (of Pindarus, dat heb ik niet nagegaan), en op pagina 203 vond ik meisjesstudenten, die aan de geleerde Adorno hun ‘blote vorsten’ laten zien.

Van drukfouten gesproken. Van Amerongen kent nogal wat Duitse Heinespecialisten. Als hij ze nog eens spreekt of schrijft, zou hij ze het volgende kunnen voorleggen: in zijn boek citeert hij uit het

Wintermarchen de bekende strofe
Es wachst hinieden Brot genug
Für alle Menschenkinder,
Auch Rosen und Myrten, Schön heit und Luft,
Und Zuckererbsen nicht minder.

Bij Heine staat, in alle uitgaven die ik thuis heb, Luft. Raar is dat. Schoonheid en lucht. Zou in het handschrift soms Schönheit und Lust gestaan hebben? Die twee letters zijn in de Fraktur nauwelijks te onderscheiden. Wat?

■