Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 12]

In de dodencel van een kwellend geweten
Het Poolse complex van Konwicki

Het poolse complex door Tadeusz Konwicki Vertaling: Esselien 't Hart Uitgever: Meulenhoff, 209 p., f 32,50
Karol Lesman

Warschau. De dag voor Kerstmis, tegen elf uur 's ochtends. Er valt natte sneeuw. Het is druilerig, triest weer. Niets herinnert aan de knusse, verwachtingsvolle kerstavond, die straks bij het verschijnen van de eerste ster aan de duistere decemberhemel in alle Poolse gezinnen zal aanbreken. Voor een winkel van de firma ‘Jubiler’, de Poolse staatsjuwelier, staat een rij mensen te wachten. Even later worden ze binnengelaten en samen brengen ze hier in afwachting van een zending gouden ringen uit de Sovjetunie de rest van de dag door baggerend met hun koude voeten in een vieze, bruine modder van smeltende sneeuw. Hun wachten is vergeefs, want tegen sluitingstijd blijkt de binnengebrachte lading slechts een partij verzilverde samowars, voor deze mensen volstrekt nutteloze voorwerpen.

Tegen deze troosteloze achtergrond laat Tadeusz Konwicki (geb. 1926) Het Poolse complex (1977) zich afspelen. Onder de wachtenden bevindt zich de ikfiguur, die nu eens wordt aangesproken met Konwa, de schuilnaam die hij als partizaan gebruikte tijdens de Tweede Wereldoorlog, dan weer als meneer K. of ronduit Konwicki, schrijver van controversiële boeken. De auteur laat er geen twijfel over bestaan, dat hij en de verteller één en dezelfde persoon zijn.

Al gauw wordt duidelijk dat K., die naarmate de dag vordert steeds meer last krijgt van zijn hart (alles wijst erop dat hij een beroerte nabij is), op méér wacht dan op een paar ronde sieraden van blinkend metaal alleen. Ik ril in afwachting van deze dag, van deze enkele buitengewone uren, die mij en ons allen misschien de beslissende oplossing zullen brengen, zo filosofeert hij in de eerste van een reeks van overpeinzingen, waarin hij in de loop van de roman zijn positie als schrijver en het tragische lot van het Poolse volk door de eeuwen heen aan een diepgaande analyse onderwerpt. En even later vraagt zijn buurman in de rij hem: ‘Wacht u op een wonder?’ ‘Ja’ zegt hij dan, ‘U hebt gelijk. Ik wacht op een wonder’. Deze toevallig ontmoette buurman, Kojran, vocht net als K. als partizaan in het zogenaamde thuisteger, dat zich na de nederlaag van nazi-Duitsland in Polen actief bleef verzetten tegen de communistische beginselen die ten grondslag lagen aan de op 22 juli 1944 uitgeroepen Poolse Volksrepubliek. Na de ‘bevrijding’ door de Sovjets verborg K. zijn geweer, stapte uit het verzet en hielp de nieuwe orde opbouwen. Kojran kreeg toen de opdracht K. te liquideren. ‘Ik ben u een kogel schuldig. Een loden erwt in het achterhoofd’. ‘Ik weet 't,’ antwoordt K. ‘Ik heb het oude geloof voor een nieuw verraden. Daarna het nieuwe geloof voor het oude...’ Inmiddels heeft K. de nieuwe orde de rug toegekeerd en heeft deze op haar beurt hem tot persona non grata verklaard.

Kojran aarzelde indertijd met het voltrekken van het vonnis: ‘...Ik wachtte steeds ergens op en tot op de dag van vandaag weet ik niet waarop...’ En nu wacht hij weer. Terwijl hij alles heeft (paspoort, visum, zelfs dollars) om de volgende dag naar het beloofde land Amerika te kunnen vertrekken, zegt hij: ‘...ik weet niet of ik wel ga’.

Tadeusz Konwicki

Partizanenlot

Iedereen in Het Poolse complex lijkt te wachten. Zelfs de Franse anarchist die naar Polen is gekomen om de revolutie (als die er komt) te dienen en die nu met zijn Poolse studiegenoot in de rij staat voor de felbegeerde gouden handelswaar. Maar niemand weet precies waarop hij wacht. En juist dit onbestemde wachten op een vaag, maar ongetwijfeld groots en glorieus wonder heeft Konwicki in zijn roman tot het voornaamste symptoom van het ‘Poolse complex’, waarmee de schrijver zíjn versie geeft van dit in de Poolse literatuur steeds vaker terugkerend motief.

Voor K. zou dat wonder wel eens het wonder van het begrip kunnen zijn. Maar het is zeer twijfelachtig of dat wonder ooit zal geschieden. Hij schrijft immers, zo geeft hij zelf ruiterlijk toe, een bepaalde code, hij gebruikt naar zijn zeggen een ingewikkelde geheimtaal van brieven die uit de gevangenis worden gesmokkeld. Een taalbarrière is eventueel nog met behulp van vertalers op te heffen, maar begrip, zo is zijn vrees, zal hij wel nooit deelgenoot worden. Mijn schrijven is de zwart geworden muur van een cel, van een dodencel...

In een soortgelijke dodencel leeft Konwicki nu al bijna veertig jaar. In de dodencel van een kwellend geweten, dat hem in nachtmerries, dag en nacht, en dus ook in de rij voor 'n brood'of zoals nu voor een paar gouden ringen, bezoekt en zijn vervloekte geheugen vragen stelt naar zijn verleden als partizaan. Met een dergelijke vraag, wellicht de meest pijnlijke van allemaal, omdat het ontkennend antwoord zich met het voortgaan van de geschiedenis steeds hardnekkiger aan hem opdringt: ‘Was het dan de moeite waard?’, besluit K. één van de indrukwekkendste passages uit Het Poolse complex.

In dit historische fragment roept hij zijn broer van eenentachtig jaar terug aan, Zygmunt Mineyko, en vergelijkt hij zijn eigen partizanenlot met dat van deze legendarische Litouwse verzetsheld uit de mislukte januariopstand van 1863, toen men ook in Litouwen een successieve, vergeefse poging ondernam om het Russische tsarenjuk van zich af te werpen. Litouwen heeft ooit, vrijwel onafgebroken van 1385 tot 1795, met Polen een Unie gevormd, en deze door een vorstenhuwelijk tot stand gekomen verbintenis, die tot een zekere polonisatie van de bovenlaag van de Litouwse bevolking leidde, heeft het cultureel gezien nogal wat schade berokkend. Maar voor de Polen is deze culturele confrontatie (Litouws is immers géén Slavische taal en de Litouwers waren beslist niet rooms-katholiek!) bijzonder vruchtbaar gebleken. Zo heeft zij op het gebied van de literatuur een groot aantal meesterwerken voortgebracht. De werken van de in Litouwen geboren romantische dichter Adam Mickiewicz (1798-1855) en de Nobelprijswinnaar Czeslaw Milosz (geb. 1911) behoren tot de hoogtepunten uit de Poolse letteren. Konwicki is de jongste telg uit dit bijzondere Pools-Litouwse ‘schrijversgeslacht’. Hoewel deze auteurs allen in het Pools schrijven, is hun Litouwse oorsprong in hun werk voelbaar aanwezig. Zo opent Mickiewicz zijn beroemde epos Mijnheer Tadeusz (1834) met de (wat onbeholpen vertaalde) woorden: Oh Litouwen! Mijn vaderland! Jij bent als een gestel, gezond en goed/Slechts hij die jou verliest weet hoe hoog men je achten moet... Milosz eersteling in de emigratie, Het dal van de Issa (1955), is een loflied op zijn geboortestreek en Konwicki vereeuwigt in zijn werken de onherbergzame, mysterieuze Litouwse veenmoerassen (de in Het Poolse complex gebezigde vertaling van rojsty, een woord afkomstig uit het Litouws, dat door toedoen van Konwicki nu ook in het Poolse taalgebruik is binnengeslopen). Rojsty (1946) is tevens de titel van Konwicki's eigenlijke debuut, dat pas in 1956 kon verschijnen en dat in zekere zin door de verwijzingen naar de genoemde januariopstand vooruitloopt op Het Poolse complex.

Toen Konwicki Het Poolse complex in 1977 voltooid had kon hij twee dingen doen. Of hij liet deze roman verschijnen in één van de officiële uitgeverijen met het onherroepelijke gevolg, dat de censuur hem zou dwingen enkele fragmenten te schrappen. Of hij liet de uitgave ervan verzorgen door het juist in dat jaar opgerichte Zapis, een onafhankelijke, buiten het officiële circuit opererende uitgeversorganisatie. Hij koos voor de laatste mogelijkheid en zo werd Het Poolse complex de derde uitgave van Zapis, dat zich later ook nog ontfermde over De kleine apocalyps (1979; in 1980 bij Bert Bakker verschenen in de vertaling van Gerard Rasch) en Maans- en zonsondergangen (1982). Het Poolse complex werd dus niet geschreven met het oog op publikatie buiten de censuur om. Niettemin is het een openhartig boek, en bovendien erg ‘Pools’, één van de meest ‘Poolse’ boeken die ik ken.

■