Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 8]

Broodschrijven ligt me niet
Het veelzijdige oeuvre van Bruno Ernst

Rudie Kagie

De auteur draagt een sierlijk overhemd dat even wit is als zijn haardos. Exotisch, zwart borduursel op de mouwen en het voorpand van zijn shirt verschaft de negenenvijftigjarige Utrechtenaar enigszins het uiterlijk van een flamenco-artiest. Vanuit zijn stoel voor het raam van de wolkenkrabber, hoog boven het Catharijnecomplex, is alleen het topje van de Domtoren zichtbaar. De serene stilte in het appartement wordt op hele en halve uren wreed verstoord door het kabaal van diverse staartklokken en pendules. Aan de muren diverse hologrammen en met wiskundige precisie geconstrueerde kunstwerken.

Op tafel ligt het nieuwste boek van de schrijver. Avonturen met onmogelijke figuren heet het, geschreven door Bruno Ernst en uitgegeven door de vorig jaar opgerichte firma Aramith te Amsterdam. Volgens de flaptekst van het boekje is Bruno Ernst een pseudoniem van J.A.F. de Rijk. Hij blijkt geobsedeerd door de magische prentkunst van M.C. Escher, die hij - nog steeds volgens de flaptekst - in 1956 leerde kennen. Volgend jaar organiseert hij ‘een internationale tentoonstelling, gewijd aan onmogelijke figuren’, een onderwerp waarover hij correspondeerde met ‘wetenschappers en kunstenaars’. De brieven illustreerde hij met tekeningen van driehoeken, rechthoeken en vierkanten die - naar het voorbeeld van Escher - minder logisch in elkaar zitten dan op het eerste gezicht lijkt. De uitgever, achterop het boek: ‘In deze uitgave is een selectie daaruit opgenomen, voorzien van een deskundig verhaal, zoals dat alleen maar geschreven kan worden door iemand die de ontdekking van de wereld als een persoonlijk avontuur beleeft.’ Op 15 november verschijnt alweer een ander boek van Bruno Ernst bij Aramith. Dat behandelt ‘fotowerk en figuren over de bomen van Pythagoras’. De schrijver: ‘Dat boekje over onmogelijke figuren heb ik in drie weken geschreven en voor dat dingetje over Pythagoras had ik nóg minder tijd nodig. Ik werk vrij snel, ja.’ De bezoeker veronderstelt dat de auteur in de weken dat hij een nieuw manuscript vervaardigt wel zeer lange werkdagen zal maken. De aangesprokene moet daar hartelijk om lachen. ‘Ach welnee, zeg. Ik kan nooit ergens langer dan een half uur, hooguit drie kwartier mee bezig zijn. Dan moet ik het wegleggen. Ik ben ook niet iemand die 's nachts gaat zitten werken of zo. Toevallig kon ik de afgelopen nacht-niet slapen. Mijn hoofd tolde van de ideeën die ik heb. Toen ben ik wat brieven gaan schrijven, dan houdt dat getol tenminste op, anders komen er steeds weer nieuwe ideeën. Maar brieven schrijven noem ik niet echt werken. Als ik aan een boek bezig ben werk ik heel geconcentreerd. Ik heb nog nooit een vel uit mijn schrijfmachine gehaald en weggegooid. Nog nooit. Het is altijd tikken en dan in één keer klaar.’

Optisch bedrog

Negen jaar geleden publiceerde Bruno Ernst het plaatwerk De toverspiegel van M.C. Escher. Dat was precies op tijd, want de destijds hoogbejaarde, in optisch bedrog gespecialiseerde graficus was toen zeer in de mode. De Meulenhoff-uitgave waarin Ernst leven en werk van de kunstenaar beschreef bereikte een oplage van ruim vijftienduizend exemplaren. Het werd in vele talen vertaald en zal binnenkort, wegens het succes van de Duitse Taschenbuch-uitgave, ook in Amerika als pocket worden herdrukt. ‘De toverspiegel was het boek waaraan ik het meeste heb verdiend, maar het is niet het boek waar de meeste exemplaren van zijn verkocht,’ zegt Hans de Rijk. Hij wijst op de Prisma-pocket Vijftig eeuwen schrift die hij in 1957 publiceerde onder het pseudoniem Ben Engelhart. Het boek was geschreven in samenwerking met Frans de Clercq, een gemeenteambtenaar uit Roosendaal die een paar moppenboeken (Vlinders vangen, Nieuwe vlinders vangen) op zijn naam had staan. Van Vijftig eeuwen schrift werden binnen een mum van tijd veertigduizend exemplaren verkocht, dat was pas een échte bestseller.

Het is tijd voor een blik op het overige oeuvre van De Rijk, dat - naar hij zich halverwege het gesprek bescheiden laat ontvallen - ruim tweehonderdtwintig boektitels omvat. Hij heeft over van alles en nog wat geschreven en bediende zich van zo'n negen schuilnamen omdat het je in dit land kwalijk wordt genomen als je de indruk wekt overal verstand van te hebben. ‘Nu kan het me geen cent meer schelen,’ bekent de schrijver, ‘maar vroeger vond ik het zeer vervelend als men mij een veelschrijver noemde. Dat ben ik beslist niet. Een onderwerp moet me bijzonder boeien voordat ik me laat verleiden erover te gaan schrijven. Als het me niet interesseert of het betekent geen uitdaging voor me dan begin ik er niet aan. Ik zat eens krap in mijn geld. Toen heb ik drie van mijn uitgevers gebeld en drie keer tweeduizend gulden voorschot gevraagd. Nou, dat zijn mijn belabberdste boeken geworden die ik ooit geschreven heb. Dat broodschrijven ligt me niet.’

In 1954, toen hij nog kloosterling was in de Congregatie der Broeders van Saint-Louis in zijn geboorteplaats Oudenbosch, publiceerde hij onder zijn kloosternaam Broeder Erich Het wapen van de nieuwe kruistocht. Het ‘in katholieke geest geschreven’ werkje, gemaakt in opdracht van de Rozenkranskruistocht, was het begin van een lijvige publikatiestroom. Hetzelfde jaar volgde bij de katholieke uitgeverij Parcival te Breda Naar beter handschrift, dat volgens het schutblad was geschreven door Chris Brand en Ben Engelhart. De auteur had de smaak te pakken en voorzag alleen al over dit onderwerp de markt van tientallen titels, waaronder Inleiding tot de grafologie (1955), De didactiek van het schrijven (1955), Handschriftonhebbelijkheden van de Nederlander (1970). Nog steeds staat er ‘grafoloog en schrijfpedagoog’ achter zijn naam in de telefoongids. Met pen en papier demonstreert De Rijk veelgemaakte fouten in blok- en schuinschrift. Toen de discussie woedde over de vraag of leerlingen van de basisschool het gebruik van de balpen moest worden toegestaan, ontwierp hij een ‘speciale lichtpen’ waarmee naar zijn idee onomstotelijk - doch vergeefs - werd bewezen hoe funest de balpen was in handen van degene die moest leren schrijven. Berustend zegt hij: ‘Ik heb de belangstelling voor schrift en schrijven op gang gebracht, maar er was nauwelijks respons. Wat is nu een oplaagje van drieduizend? Nu staan er rijen vol over dat onderwerp bij de boekhandel, maar ik heb die opleving twintig jaar geleden helemaal alleen gedragen. Ik heb er wel véél over geschreven. Twee volledige schrijfmethoden, dat zijn bij elkaar al gauw zo'n veertien boekjes. Soms zat ik bij de verkeerde uitgever. Inleiding tot de calligrafie, een prachtig boek, werd bij Wolters Noordhoff uitgegeven. Nou, dat boek liep absoluut niet, want Wolters Noordhoff is een typische schoolboekenuitgeverij. Twee jaar later lag het dus bij De Slegte, maar toen ik daar een week later nog wat exemplaren probeerde te kopen was het totaal uitverkocht. Dat gaf alsnog een zekere voldoening.

Sterrenwacht

De auteur had meer pijlen op zijn boog. Goed verkocht en vaak herdrukt werden Sterrenkunde voor iedereen, zelf op speurtocht door het heelal (1970), Elseviers encyclopedie van het heelal (1965) en Thieme's sterrenkundeboek (1966). Astronomie was een specialisme van Bruno Ernst. ‘De lezer gaat natuurlijk crossreferenties maken,’ zegt hij. ‘Als je eerst iets hebt geschreven over handschrift, dan over de didactiek van de natuurkunde, daarna een populair-wetenschappelijk werkje over foto en film, dan zeggen de mensen die menen dat ze enigszins in die gebieden thuis zijn dat de boekjes nooit kwaliteit kunnen hebben. Die man weet van alles een beetje, is dan het verwijt. Ze weten niet dat ik iemand ben die juist steeds het naadje van de kous overal van wil weten. Schrijven over sterrenkunde vond ik machtig interessant. Ik had de Volkssterrenwacht Simon Stevin in Hoeven opgericht. Ik stortte me vol overgave op het schrijven over astronomie; het was een soort compilatiewerk voor me. Dagen achter elkaar bracht ik door op de sterrenwacht en op de universiteit; als ik genoeg wetenswaardigheden verzameld had begon ik met mijn boek. Dat was mijn werkwijze. Puur journalistiek eigenlijk.’

Onder het pseudoniem Ben Elshout - de initialen van bijna elke schuilnaam die hij koos verwezen naar zijn kloosternaam Broeder Erich - deed hij zo'n tien boekjes over de kunst van amateurfotografie en smalfilmen het licht zien.‘Ook die deeltjes moesten echt kwaliteit hebben, vond ik,’ vervolgt de schrijver. ‘Ik kan me blauw ergeren aan schrijvers die in hun boeken op de vlakte blijven. Ik heb eens een kerel ontmoet die in Drente woonde en veel publiceerde over fotografie. Hele series! Die boeken werden ook nog eens in het Duits vertaald! Als je die boekjes doorbladerde was het net als met

[p. 9]

iets dat als inkt wordt verkocht maar in werkelijkheid uit één druppeltje inkt op een liter water blijkt te bestaan. Maar een vloeistof met een zeer lichtblauwe kleur is nog geen inkt, begrijp je. Die boekjes van de man kon je staande in de winkel inkijken en dan had je in drie minuten alle informatie in je opgenomen die er in stond. Dat was nog eens een veelschrijver. Ik heb uitsluitend geschreven over dingen die me werkelijk raakten - in ieder geval niet verdund.’

Ten tijde van de Cuba-crisis publiceerde De Rijk onder het pseudoniem Desmond Riche een politieke verhandeling: ‘Ik had een hele eigen theorie, die eruit bestond dat er helemaal geen Russische kernwapens naar de Varkensbaai werden vervoerd.’ Het schrijven deed hij naast zijn dagtaak als leraar wis- en natuurkunde aan het Stedelijk Gymnasium in Utrecht, waar hij twee jaar geleden wegens de Vut afscheid nam.

Het grote Escher-boek van Bruno Ernst heeft van zijn oeuvre de tand des tijds het beste doorstaan. Negen jaar na de publikatie houdt de auteur nog regelmatig lezingen over de graficus, die nu vanwege Gödel, Escher, Bach van Douglas Hofstadter opnieuw in de belangstelling staat. ‘Er is in de waardering van Escher wel het een en ander veranderd,’ signaleert De Rijk. ‘Als ik vroeger een lezing over Escher gaf, kwam ik binnen als een goede bekende. Als ik het dan over De Waterval had, een reproduktie waarvan er de afgelopen tien jaar honderdtachtigduizend van zijn verkocht, hoefde ik niets te laten zien. Iedereen kende De Waterval. Tegenwoordig moet ik mijn publiek dia's laten zien, anders weten ze niet waar ik het over heb. Mijn boeken hebben aan de populariteit van Escher bijgedragen, dat staat vast, maar de tijd moet er op dat moment ook rijp voor zijn geweest.’

Zwanezang

In 1956 nam Hans de Rijk contact op met Escher, wiens prenten hem zeer intrigeerden. De auteur verdiende op dat moment de kost als onderwijzer en schreef een briefje met geïnteresseerde vragen aan de kunstenaar. ‘Daarop schreef Escher me terug dat hij het allemaal wel kon uitleggen, maar waarom kwam ik niet gewoon bij hem op bezoek in Baarn? Dat heb ik gedaan en sinds die tijd hadden we steeds meer contact. In de laatste jaren van zijn leven zat ik elke zondag bij hem. Zodra hij weer een prent af had, stuurde hij me er een op. Ik ben gewoon rijk geworden van alle prenten van Escher die ik in de loop der jaren heb verkocht, haha. Die dingen werden steeds meer geld waard. De toverspiegel van Escher is eigenlijk de zwanezang van Escher zelf. Twee jaar voor zijn dood zag ik aankomen dat de mensen zouden gaan fantaseren en allerlei dingen over de prenten zouden vertellen als Escher er niet meer zou zijn. Ik heb toen voorgesteld dat we al die prenten zouden doornemen en per prent zouden bespreken wat er achter zat en waarom. Dat hebben we gedaan. Later heeft Escher elk hoofdstuk van dat boek doorgenomen en van aantekeningen voorzien. Eigenlijk is De toverspiegel door hém geschreven.’

Volgend jaar verschijnt van Bruno Ernst bij Meulenhoff een vervolg op het boek van Escher: dat zal een dikke prachtband over ‘onmogelijke figuren’ worden. De schrijver werkt voorts aan een ambitieuze uitgave over holografie. Hij doet wat kalmer aan dan een paar jaar geleden, toen de postbode soms elke maand een pakketje met vijf exemplaren van een nieuw boek kwam bezorgen. ‘Het schrijven is niet het meeste werk, maar alles wat daarna nog komt hè,’ verzucht de auteur. ‘Het corrigeren van het manuscript, het verbeteren van de drukproeven, het contact met de uitgever - zeer vermoeiend allemaal. Nu ik wat ouder word schrijf ik eerst alles met de hand, daarna tik ik het op mijn gemak over. Ik heb al gemerkt dat die werkwijze nauwelijks tijdverlies oplevert. Als ik tegenwoordig geen zin heb, leg ik het werk gewoon even weg. Als je schrijft zonder dat je er echt zin in hebt, krijg je van die overbodige, langdradige zinnen. Ik heb een lijfspreuk waar ik erg trots op ben: Nescius omnium curiososum. Dat betekent: ik weet niets, maar ben nieuwsgierig naar alles. Ik geloof dat mijn schrijfdrift daaruit voortkomt. Niets laat mij onberoerd. Daarom vind ik veelschrijverij zo'n rotwoord. Als ik ergens diep ben ingedrongen, voel ik een verlangen om over dat onderwerp te schrijven. Dat is een karaktertrek van me. Ik schrijf omdat ik nieuwsgierig ben. Dat is iets anders dan schrijven om het schrijven.’