Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 3]

De verbale jongleerkunst van een schrijvende machine
Brieven van Bernard Shaw

Bernard Shaw was een uitzonderlijk produktief schrijver. Hij heeft ongeveer vijftig werken voor het toneel geschreven en hield vaak de supervisie over de opvoering ervan. Afgezien van zijn essays en verhalend proza heeft hij naar schatting een kwart miljoen brieven geschreven, waarvan een groot gedeelte verzameld en gepubliceerd is. Kort geleden verscheen deel 3 van Shaws correspondentie, bestrijkend de periode 1911-1925.

Bernard shaw: collected letters 1911-1925 Redactie: Dan H. Laurence Uitgever: Max Reinhardt, 989 p., f 121,75
Martin Koomen

Brieven schrijven, wie doet dat nog, behalve verliefden en schuldeisers? Als in onze tijd de moderne communicatietechnieken al niet onstuitbaar oprukken, dan toch in elk geval de wetenschapspagina's waarop het voortdurend héét dat ze oprukken. Een figuur als Bernard Shaw, die gedurende zowat zeventig jaren van zijn leven zelden zijn bed opzocht zonder een stuk of tien epistels te hebben verzonden, moet ons alleen al daarom treffen als opmerkelijk.

Daar komt natuurlijk bij dat Shaw, behalve voor zijn kwart miljoen brieven, ook nog tijd heeft gevonden om een stuk of vijftig werken voor het toneel te schrijven en de supervisie te houden over hun opvoering, gezwegen nog van zijn essays en verhalend proza, zijn deelneming in een onoverzichtelijke hoeveelheid politieke en andere bewegingen, in commissies en genootschappen, zijn publieke optredens als onvermoeibaar en slagvaardig spreker en debater.

Waar haalde hij al die energie vandaan? Voordat men zich de bange vraag moet gaan stellen of Shaws vegetarisme, zijn geheelonthouding en consequente niet-roken ons misschien niet tot voorbeeld zouden moeten stellen - trouwens, zijn geslachtsleven schijnt óók al overwegend op de waakvlam te hebben gestaan - kan het de moeite lonen zich via deze correspondentie te laten confronteren met de bewijzen van een monumentaal ego, dat desalniettemin van zichzelf niets wezenlijks wenst prijs te geven. Shaws onuitputtelijke energie blijkt gepaard te gaan met een soms nogal huiveringwekkende kilte. Gelukkig is er daarnaast ook veel ruimte voor een alles relativerende humor.

‘Hoe langer ik leef hoe meer ik zie dat ik het op geen enkel punt ooit mis heb, en dat alle moeite die ik me zo nederig getroost om mijn inzichten te verifiëren enkel verspiling van mijn tijd is.’ In deze mededeling aan H.G. Wells weerklinkt de grondtoon van Shaws hele correspondentie. Collected Letters 1911-1925 is al het derde deel van deze correspondentie, althans van het gedeelte ervan dat is geselecteerd voor publikatie, want compleetheid kon in dit geval met geen mogelijkheid worden nagestreefd. In het eerste deel (brieven uit de periode 1874-1897), verschenen in 1965 en nu weer herdrukt, liet samensteller Dan H. Laurence weten dat de verzameling in totaal vier delen zou gaan omvatten. Het tweede deel (1898-1910) kwam in 1972 en is nu eveneens weer beschikbaar. De tussenpoos naar dit derde deel is dus langer geweest; men vraagt zich af wanneer de zaak zal zijn afgerond, ook al omdat de samensteller niet meer rept over die opzet van vier delen. Het lijkt nogal onwaarschijnlijk dat de oogst uit het tijdvak tussen 1926 en Shaws dood in 1950 in één boekdeel zal kunnen worden geperst, hoe scherp ook geselecteerd en ook al omvat reeds elk van de verschenen delen zo'n 900 tot 1000 bladzijden.

Shaws echtgenote, Charlotte

Het gaat hier naar men ziet om een ambitieuze onderneming, passend bij de eigendunk van de man die zijn correspondenten onbekommerd liet weten dat hij ‘de grootste toneelschrijver ter wereld’ was, of ‘de grootste levende Meester van de Letteren’. Toen enkele deelgenoten in een organisatie van toneelschrijvers in 1915 bedenkingen jegens Shaw uitten vanwege wat zij zagen als diens onvoldoende vaderlandslievende houding in de Eerste Wereldoorlog, liet de schrijver een van zijn collega's goedmoedig het volgende weten: ‘Wat er voor de duivel van jullie allemaal moet worden zonder je herder, dat weet alleen God; maar het is de wereld gelukt om draaiende te blijven vóór ik geboren werd (ik begrijp niet helemaal hoe) en ik verwacht dat hij nog wel wat zal voorttobben nadat ik dood ben.’

De oorlog 1914-1918 gaf Shaw een ongezochte, maar gretig aangegrepen kans om zijn karakteristieke neiging om tegen de draad in te gaan, uit te leven. Voor een schrijver is zo'n neiging een hoogst nuttig, misschien zelfs noodzakelijk attribuut, maar men zou zeggen dat daarnaast enige strategie wenselijk is bij het gevolg geven aan deze trek, wil men niet in de positie van hofnar komen. Deze weinig dankbare rol van weliswaar getolereerde maar irrelevante grapjas, een functie die in het westen inderdaad traditioneel door schrijvers pleegt te worden vervuld, is door Bernard Shaw tientallen jaren met onnavolgbare zwier gespeeld.

Fanatici

Daarmee is niet gezegd dat er op Shaws opvattingen betreffende de oorlog (onder meer geuit in zijn destijds zeer controversiële pamflet Common Sense about the War) veel zou zijn af te dingen. Zijn standpunt, met grote helderheid verwoord, is integendeel logisch doordacht en feitelijk nauwelijks te weerleggen. Shaw geloofde dat de oorlog vermeden had kunnen (en moeten) worden, maar ook dat, nu als gevolg van het drijven van fanatici en militaristen aan beide zijden de oorlog dan toch een feit was, deze maar beter kon worden gewonnen door de geallieerden (Frankrijk, Engeland en Rusland), waarbij het evenwel zaak was dat de controle over de oorlogvoering ontnomen zou worden aan wat hij noemde de Britse ‘Junkers’, dat wil zeggen de primitief-patriottische heersende klasse. Ook moest de afloop van de vijandelijkheden voor Duitsland

[p. 4]

een eervolle wezen, ‘want zonder vrede tussen Frankrijk, Duitsland en Engeland kan er op de wereld geen vrede zijn.’

Zoals gezegd, een alleszins respectabel standpunt, maar de wijze waarop Shaw er in zijn brieven uitdrukking aan geeft - verhalen over Duitse gruweldaden bijvoorbeeld worden met een hardnekkigheid een betere zaak waardig belachelijk gemaakt - maakt toch wel iets zichtbaar van de manier waarop hij zijn tijdgenoten tegen de haren in moet hebben gestreken. In het klimaat van tóén heeft Shaw de kans verspeeld werkelijke invloed uit te oefenen; men zag hem als een ‘verrader’ en ‘een buitenlandse vijand verblijvend in het edelmoedige en veelgeplaagde Engeland’ (het tijdschrift The Clarion). Bibliotheken en boekhandels verwijderden zijn werken, vroegere vrienden groetten hem niet meer. Misschien is dat wel het allerergste aan oorlog: deze ondermijnt blijkbaar de intelligentie en het gezond verstand.

Het onbegrip eri de weerzin waarop Shaws uitlatingen met betrekking tot de oorlog zijn gestuit, moet daarnaast ook te maken hebben gehad met zijn bij uitstek Ierse neiging om bloemrijke of kunstige formuleringen te kiezen, waarbij vooral met grote wellust de rijke mogelijkheden van de paradox tot hun verste grenzen wordt onderzocht. Het allermooiste komt dit tot uiting in de brief waarmee Shaw heeft geprobeerd zijn collega-letterkundige St. John Ervine op te beuren, toen er bij deze als militair in de oorlog ten gevolge van granaatwonden een been was afgezet. ‘Voor een man in jouw beroep zijn twee benen een extravagantie’, zo kreeg Ervine troostend te horen, en ook: ‘Jij bent een buitengewoon gelukkig en fortuinlijk man, bevrijd van een ledemaat waaraan je niets van je roem te danken had, en dat trouwens de oorzaak van je dienstplicht was, want erzonder zou je niet zijn goedgekeurd voor de dienst.’

Toch moet Shaw zich wel bewust zijn geweest van de gevaren die sluimeren in de toepassing van Ierse woordkunst en eloquentie in een Engelse omgeving. In 1925, als achtenzestigjarige, herinnert hij zich - allerminst zonder coquetterie - de pijnlijke misverstanden welke waren gerezen bij vrouwen die hij enkel en alleen maar had toegesproken volgens een ouderwetse Ierse code van hoffelijkheid. ‘Je had niet het recht het voorwoord te schrijven als je niet het hele boek ging schrijven,’ was hem ooit door een vrouw toegevoegd.

Apodictische toon

Behalve door verbale vindingrijkheid en paradox worden Shaws epistolaire ontboezemingen vooral ook gekenmerkt door een volmaakt apodictische toon, die geen enkele twijfel of tegenspraak gedoogt. Het is dat hier een geboren schrijver aan het woord is, anders had je kunnen menen een verzameling pauselijke encyclieken onder ogen te hebben. Hoe deskundig zijn correspondentiegenoten elk op hun specifieke terrein ook mogen wezen, G.B. Shaw weet het te allen tijde het beste. Een pianosoliste (Harriet Cohen) wordt vergast op zijn adviezen over pianospelen. Een componist (Edward Elgar) krijgt te horen hoe te componeren. Een officier ontvangt een heldere uiteenzetting over de wijze waarop een hogergeplaatste met zijn manschappen dient om te gaan. Een actrice (Lena Ashwell) die het heeft gewaagd, och arme, een afwijzende beschouwing over een van Shaws werken te schrijven, mag rekenen op een goedgemutst onthaal in de vorm van een missive die tot de rand is gevuld met aanwijzingen hoe een volgende keer doeltreffender haar kritiek te spuien.

Wildvreemde mensen die de grote man om raad vragen, krijgen deze met een promptheid die Lieve Lita hem niet zou hebben verbeterd (‘Dear Madam, Of course marry your man and go to Canada’). Gevraagd of ongevraagd, de schrijver zal zich nooit of te nimmer generen voor de adviezen die hij geeft: ‘(...) je kunt van een toneelschrijver redelijkerwijs niet verwachten dat hij zich enkel met zijn eigen zaken bemoeit. Andere mensen zijn zijn zaken.’

Het ligt voor de hand dat Shaw zeer uitgesproken opvattingen koesterde over de wijze waarop zijn toneelwerken moeten worden opgevoerd en dat hij ook hieraan onbekommerd uiting heeft gegeven in zijn brieven. Een punt dat daarbij voortdurend terugkeert is zijn aandrang op een zo natuurlijk mogelijke wijze van acteren, juist in die gevallen - zeer talrijk in Shaws blijspelen - waar de sujetten slagvaardigheid en geest aan de dag dienen te leggen. ‘Het publiek moet geloven dat het de oprechte uitlatingen van een werkelijk persoon in een werkelijke situatie betreft voordat enig vermaak mogelijk wordt.’ Zodra de acteurs, na de première, weten waar in een stuk de Taughs' zitten en daar naar toe gaan werken, blijft dit gelach achterwege, stelt de schrijver vast. De acteur is er slechts om zijn clausen zo natuurgetrouw als hij kan ove'r het voetlicht te brengen, opdat de verbeeldingskracht van de toeschouwer de rest kan doen.

Affiche voor ‘Pygmalion’ met mrs. Pat Campbell in de hoofdrol

Enkele brieven aan poppenspelers maken duidelijk dat voor Shaw marionetten in feite de ideale toneelspelers zijn. Die zijn tenminste verstoken van sterallures, anders dan bijvoorbeeld de roemruchte actrice mrs. Patrick Campbell, over wie Shaw een Amerikaanse producent bezweert: ‘Als zij in beroering komt, spreek dan niet tegen maar geef je onmiddellijk over, ook al zou het inhouden dat de schouwburg wordt verbouwd: je zult merken dat het uiteindelijk het voordeligst is.’ Maar, en dat moet er meteen worden bijgezegd, dit was één jaar nadat deze ‘mrs. Pat’ was gevlucht voor de amoureuze bedoelingen van de grote man, welk gedrag deze allerminst licht had opgenomen: ‘Je hebt mijn ijdelheid gekrenkt: een onvoorstelbare vermetelheid, een onvergeeflijke misdaad.’

De brieven aan mrs. Patrick Campbell zorgen in deze collectie voor kostelijke lectuur. Deze toneelspeelster droeg de naam van haar overleden echtgenoot; ze was geboren als Stella Tanner en voor haar naaste omgeving was ze uiteraard Stella gebleven. Shaw was sedert 1898 getrouwd met de gefortuneerde Charlotte Payne-Townshend, die hij in het socialistische genootschap der Fabians had leren kennen. Deze verbintenis, waaruit geen kinderen zijn geboren, schijnt vooral gebaseerd te zijn geweest op comfort, kameraadschap en wederzijds respect. Uiteraard bevat de collectie weinig brieven aan Charlotte - het echtpaar leefde samen -, maar de enkele die er zijn bevestigen dit beeld van een verstandshuwelijk. Als Charlotte in haar eentje op vakantie is schrijft haar echtvriend: ‘Wat je terugkomen aangaat, waarom zou je je haasten?’

Shaw en Beatrice Webb, 1919

Stella (zoals eerder ook andere actrices, onder wie de evenzeer fameuze Ellen Terry) moet de schrijver op een meer elementair emotioneel niveau hebben aangetrokken. Shaws uitlatingen tegenover háár zijn niet alleen de staaltjes van verbale jongleerkunst die hij in feite van al zijn brieven maakte, hier klinkt daarnaast eindelijk dan toch ook iets door van een niet door het intellect gecensureerde hartekreet, van het innerlijke en persoonlijke dat in Shaws overige correspondentie, evenals trouwens in zijn eigenlijke literaire werk, steeds keurig naar de maat van dat messcherpe verstand is afgepast.

Amitié amoureuse

Als zesenvijftigjarige schrijft Bernard Shaw de dan achtenveertigjarige Stella Campbell pure liefdesbrieven. Ze zijn te mooi om, uiteengehakt, als grondstof voor citaten te dienen: men moet ze zelf maar lezen. Maar ergens in het bewustzijn knaagt voortdurend het vermoeden, bij de schrijver waarschijnlijk niet minder dan bij ons, nieuwsgierige meelezers van zijn ontboezemingen, dat de affaire niet tot andere hoogtepunten zal leiden dan dit taalkundige vuurwerk, al was het maar hierom: ‘Als ik met Charlotte breek dan breek ik met alles wat ons allemaal bijeenhoudt.’

Het verloop van de ‘amitié amoureuse’ (Stella's term) heeft een enigszins kluchtig karakter gehad. Zij werd verliefd op een ander, een playboy-achtige Figuur, zodat Shaw zich aangespoord voelde om zijn karakteristieke terughoudendheid op te geven en werkelijke hartstocht aan de dag te leggen - te laat, zoals bleek.

‘Ga dan,’ schreef de gewonde bitter, ‘de Shawiaanse zuurstof brandt jouw kleine longetjes af: zoek de benauwdheid die bij je past. Je zult niet met George trouwen: op het laatste ogenblik zul je hem niet aandurven of verdrongen worden door een brutaler type.’ Stella en haar George zouden echter wel degelijk in het huwelijk treden, waarna de toon van Shaws correspondentie met Stella weer terugkeert tot haar oorspronkelijke en gewone karakter van grappig-ernstige adviezen en goedmoedige plagerij. Men kan zich zo voorstellen dat de schrijver met deze afloop uiteindelijk volkomen content is geweest.

Lezend in deze Collected Letters wordt men keer op keer getroffen door het gelijk van Max Beerbohm, volgens wie Shaw de rijke Engelse taal overwegend gebruikte als knuppel: een wapen om mee aan te vallen. ‘Ik heb mijn best voor je gedaan en jij hebt je slechtst voor mij gedaan’ - dit aan een acteur die naar het oordeel van de blijspeldichter had gefaald. De weigering aan een krantemagnaat om verslag te doen van de kroningsfeestelijkheden in 1911 wordt gegoten in de vorm van een verzoek mee te delen hoeveel dit zou opleveren ‘in miljoenen dollars’. In antwoord op de brief van een actrice meldt Shaw ‘dat de eigenaar van een troep gedresseerde honden niet altijd een rol kan vinden voor een olifant, hoezeer ook getalenteerd’. En zo gaat dat door.

De slotsom uit dit alles moet wel luiden dat Shaw het bij het rechte eind had toen hij een van zijn correspondenten liet weten: ‘Ik ben een socialist voor wie de rijken allemaal slecht zijn en de armen allemaal walgelijk. Ik ben enkel gelukkig als ik eraan werk ze allebei af te schaffen. Ik ben heus alleen maar een schrijvende machine: mijn ziel bestaat slechts in mijn boeken, ergens anders zul je er vergeefs naar zoeken.’

Het blijft intussen een indrukwekkend schouwspel om deze buitengwoon effectieve ‘schrijvende machine’ aan het werk te zien. Nu het schrijven van brieven een stervende kunst dreigt te worden, zit er iets inspirerends in de nagelaten berichten van een man die zelfs als niet-briefschrijver een opvallende vindingrijkheid toont. ‘Als je geen twintig boodschappen van me hebt ontvangen, dan bestaat er niet zoiets als telepathie.’ Die moeten u en ik onthouden.

■