Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 7]

[Roof, plundering en verregaande intimidatie - vervolg]

Sjah Mohammed Reza Pahlavi

scheepsladingen van allerlei soorten. De helft, bestaande uit bederfelijke voedingsmiddelen en chemische produkten, moet worden weggegooid. De rest moet nu naar het binnenland worden getransporteerd en dan blijkt dat er geen transportmogelijkheden zijn (de sjah had zich dit niet gerealiseerd).’ Toen er eindelijk trucks werden aangevoerd bleken er geen chauffeurs te zijn; toen die er eenmaal waren en de goederen eindelijk op hun bestemming arriveerden, bleken er geen technici te zijn om te assembleren. En de sjah had het zich allemaal niet gerealiseerd.

Zonder technisch geschoold kader was het bereiken van wat ‘de Grote Beschaving’ werd genoemd ondenkbaar. Maar de Iraanse machthebbers vonden het veel te riskant een inheemse intellectuele elite in de buurt te hebben. Iraanse studenten werden met tienduizenden tegelijk naar buitenlandse universiteiten gestuurd en er vond op grote schaal import plaats van buitenlandse deskundigen. Dit heeft bij de Iraanse bevolking kwaad bloed gezet, virulente vreemdelingenhaat werd er door opgewekt en aangemoedigd. Door de ‘olieboom’ ontstond er in Iran een parasitaire petro-bourgeoisie, zoals Kapuściński het noemt. Een klasse die volgens hem niets produceerde, maar alleen bezig was met een ongebreidelde consumptie. Je kwam bij deze klasse als je in de gunst van de sjah stond. ‘Wie de heerser het meest wist te vleien, wie hem van zijn loyaliteit en volgzaamheid kon overtuigen, werd bevorderd tot lid van de petrobourgeoisie. Dat kon gebeuren van de ene op de andere dag, van de ene tot de andere minuut,’ aldus de auteur. Op enkele straten afstand van de meest afschuwelijke sloppenwijken in Teheran verrezen ‘super-de-luxe’ landhuizen en villa's die miljoenen dollars hadden gekost. ‘En op deze manier, in het volle zicht van een zwijgende en steeds vijandiger bevolking, stelde de nieuwe klasse de Iraanse versie van la dolce vita ten toon, mateloos in haar losbandigheid, graaizucht en cynisme.’ En, voegt Kapuściński er aan toe: ‘Dit sticht een brand waarin de klasse zelf, te zamen met haar schepper en weldoener, ten onder gaat.’

Savak

Het regime van de sjah heeft zich door roof, plundering en verregaande intimidatie van de gewone bevolking in het zadel trachten te houden. Bij dat laatste werd een overheersende rol gespeeld door de Savak, de beruchte geheime politie, die naar schatting bestond uit minstens, zestigduizend agenten en enkele miljoenen verklikkers en tipgevers. ‘Wie in de klauwen viel van die organisatie verdween zonder een spoor achter te laten,’ noteert Kapuściński, ‘soms voorgoed. Mensen waren plotseling weg en niemand wist wat er met hen was gebeurd, waar informatie te krijgen was, tot wie je je kon wenden, waar je een opsporingsverzoek kon indienen. Ze zouden in de gevangenis opgesloten kunnen zitten, maar welke? Er bestonden zesduizend gevangenissen.’ De Savak regeerde het land, censureerde de pers, literatuur en theaters, bestuurde de universiteiten, kantoren en fabrieken, maar gedroeg zich als een ondergrondse organisatie. Dan dook ze weer op, dan verdween ze weer, alle sporen achter zich uitwissend. Berucht waren de martelpraktijken, variërend van bijna middeleeuwse methoden tot de modernste technieken. Soms werden mensen in een zak genaaid vol met gifslangen, dan weer werden ze op een metalen tafel vastgebonden die elektrisch tot kookpunt verwarmd kon worden. Voor de Savak was iedereen verdacht en kon iedereen worden gegrepen. ‘Ze ontvoerden iemand van de straat, deden hem een blinddoek voor en namen hem mee de martelkamers in zonder één enkele vraag of verklaring,’ zegt Kapuściński. ‘Dan begon het hele macabere proces - het breken van botten, het uittrekken van vingernagels, handen in hete ovens stoppen, gaatjes boren in iemands hoofd en tal van andere wreedheden - totdat op het laatst, als het slachtoffer gek van pijn was en tot een kapotgeslagen, bloederige massa was gedeformeerd, een begin werd gemaakt met het vaststellen van iemands identiteit. Naam? Adres? Wat heb je over de sjah gezegd? Schiet op, wat zei je?’ En dat terwijl het slachtoffer onschuldig als een pasgeboren kind kon zijn, maar onschuld bestond niet voor de Savak. Door deze terreur, die in Shah of Shahs huiveringwekkend staat beschreven, hebben de sjah en zijn handlangers een door en door paranoïde samenleving weten te maken van Iran.

Alleen al om die reden is het misschien begrijpelijk dat Khomeiny in 1978 als een redder van het vaderland werd ingehaald. Hij was immers degene die gedurende de hele periode van zijn ballingschap één ondubbelzinnige boodschap verkondigde, steeds maar weer: ‘De sjah moet weg.’ Kapuściński heeft tijdens zijn verblijf in Iran met mensen gesproken die al meer dan tien jaar met elkaar getrouwd waren geweest en die nog nooit één woord hadden gewisseld over de politieke situatie. Dat was te gevaarlijk, je wist nooit zeker wat iemand zou zeggen als hij of zij gemarteld werd. ‘Al die jaren van dictatuur hebben ons psychologisch gebroken,’ zei een vrouw, ‘het zal waarschijnlijk nog een hele lange tijd duren voordat we weer gewoon kunnen leven.’ Het drama van Iran is, lijkt me, dat deze kinderen van de revolutie nu bezig zijn zichzelf te verslinden.

■