Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 6]

Roof, plundering en verregaande intimidatie
Het regime van de sjah van Perzië

Shah of Shahs door Ryszard Kapuściński Uitgever: Harcourt Brace Jovanovich, 152 p., ± f 60, -
Lodewijk Brunt

In het najaar van 1978 was ik, toevallig, getuige van een bizarre demonstratie. Het was in Los Angeles. Voor het stadhuis liepen enkele tientallen Iraanse studenten rondjes in een gesloten kordon. Ze waren gemaskerd en met enorme geluidssterkte scandeerden ze de naam van Khomeiny. Dat ging uren door, onvermoeibaar fanatiek. Een klein groepje hield voorbijgangers aan en deelde pamfletten uit, waarop de misdaden van het regime van sjah Mohammed Reza Pahlevi breed werden uitgemeten. Iran zou onder zijn heerschappij een dictatoriale politiestaat zijn, waarbij mensen zonder vorm van proces werden gemarteld en gedood. Dezer dagen gebeurt er iets dergelijks aan de uitgangen van diverse Nederlandse stations. Hier geen luidruchtige demonstraties, maar bescheiden studenten die voorbijgangers aanklampen met het verzoek om hun handtekening te zetten onder een protest tegen het regime van Khomeiny. Ook nu weer zou er van een politiestaat sprake zijn en zouden er dagelijks mensen worden gemarteld en om zeep gebracht.

Wat is er in die zeven jaar gebeurd in Iran? De Poolse journalist Ryszard Kapuściński verbleef voor het laatst in het land tijdens de jaarwisseling 1979/1980 en maakte mee hoe de stemming was. In zijn boek Shah of Shahs, dat dit jaar in Engelse vertaling verscheen en over enige tijd in het Nederlands gepubliceerd zal worden, beschrijft hij het klimaat dat heerste bij de ‘revolutionaire comités’ die na het verdwijnen van de sjah de macht hadden overgenomen. Tijdens de eindeloze discussies die werden gevoerd over wat er gebeuren moest was iedereen het over één ding eens: allereerst moest er wraak genomen worden. ‘Voor hen was het principe van de wraak ouder dan de geschiedenis,’ zegt Kapuściński. ‘Een sjah regeerde en daarna werd hij onthoofd; er verscheen een nieuwe en daarna werd deze ook onthoofd. Was er een ander manier om van een sjah af te komen? Hij treedt toch niet uit zichzelf af? Moeten we hem en zijn aanhangers soms in leven laten? Voordat je het weet organiseert hij dan een leger en keert hij weer terug. Moet je hem gevangen zetten? Ze zullen de bewakers omkopen, ontsnappen en iedereen vermoorden die ze ten val bracht. In zo'n situatie is moorden een soort elementaire reflex van zelfbehoud.’ Degenen die een dictator hebben afgezet handelen ondanks zichzelf dikwijls als zijn erfgenamen, aldus Kapuściński, ze zetten de houdingen en manieren van denken voort uit het tijdperk waar ze zo juist een eind aan hebben gemaakt.

Bedompte achterkamers

Meer nog dan in zijn vorige boek over Haile Selassie, ontpopt de schrijver zich in zijn verslag over Iran als een theoreticus van dictaturen en revoluties. Vooral in staten van de Derde Wereld. Kapuściński heeft - inclusief Iran - bijna dertig van zulke revoluties als ooggetuige meegemaakt en het gemeenschappelijke kenmerk van al die omwentelingen was volgens hem de hulpeloosheid die optrad zodra een dictator ten val was gebracht.

‘De achterkamertjes van de Iraanse comités deden me denken aan wat ik had gezien in Bolivia, Mozambique, de Soedan, Benin. Wat moeten we doen? Weet jij het? Ik? Ik niet. Weet jij het misschien? Heb je het tegen mij? Ik zou doorzetten. Maar hoe? Hoe zet je door? Ach, ja, dat is een probleem. Iedereen is het eens: dat is inderdaad een probleem waarover gediscussieerd moet worden. Sigarettenrook vult de bedompte achterkamers. Er worden een paar goede toespraken gehouden en een paar minder goede, een enkele ronduit briljant. Na een voortreffelijke rede voelt iedereen zich bevredigd; ze hebben iets meegemaakt dat echt geslaagd genoemd mocht worden. Hoe indrukwekkend Kapuściński zijn theoretische noties en schema's soms ook onder woorden weet te brengen, ik heb de indruk dat zijn empirische gegevens daar enigszins door in de verdrukking zijn gekomen. In zijn pogingen om lijnen aan te brengen in zijn verhaal lijkt het alsof hij dat materiaal te veel in een keurslijf heeft moeten stoppen. Shah of Shahs is daardoor wat abstracter uitgevallen dan The Emperor en naar ik meen ook wat minder gedreven, minder spannend en minder journalistiek. Toch heb ik het boek ademloos uitgelezen, vol bewondering voor de manier waarop de auteur de gecompliceerde situatie in Iran tot leven heeft weten te wekken.

Het begin van het einde voor de sjah werd ingezet op 23 december 1973. Glimmend van trots maakte de heerser op die dag wereldkundig, dat de prijs van de olie zou worden verhoogd. Dit ging Iran de jaarlijkse som van twintig miljard dollar opleveren. ‘Welvaart voor iedereen’ werd afgekondigd en de sjah liet weten dat Iran binnen tien jaar dezelfde levensstandaard zou hebben als Duitsland, Frankrijk en Engeland. Vanuit de hele wereld stroomden gekroonde hoofden, presidenten en ministers toe om een deel van de bestellingen in de wacht te kunnen slepen die de sjah zich voorgenomen had te gaan doen. Een ware goudkoorts begon in Iran te woeden. ‘Schepen vol koopwaar uit alle continenten stomen op naar Iran,’ schrijft Kapuściński. ‘Maar als ze de Golf bereiken blijkt dat de kleine, verouderde havens zulke massale scheepsladingen niet kunnen verwerken (de sjah had zich dit niet gerealiseerd). Enkele honderden schepen wachten voor anker en blijven soms zes maanden liggen, waarvoor Iran de rederijen jaarlijks een miljard dollar schadevergoeding betaalt. Op de een of andere manier worden de schepen langzaam ontladen, maar dan blijkt dat er geen opslagmogelijkheden zijn (de sjah had zich dit niet gerealiseerd). In de open lucht, in de woestijn, in de zinderende tropische hitte, liggen miljoenen tonnen

[vervolg op pagina 7]