Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 5]

Alexander de Grote; mozaïek afkomstig uit Pompeji
amfoor met dansende jongens; de haan is een erotisch symbool, ca 540 v. Chr.

Winddoorwaaide paradijzen
Wandelingen door de antieke wereld

De rest schuilt onder 't kruid, wandelingen door de antieke wereld Door F.L. Bastet Uitgever: Querido, 188 p., f 29,50
Rudi van der Paardt

‘Wie schrijft, schrijv’ in den geest van deze zee,’ hield Marsman zijn collega's in 1939 voor en hij bedoelde natuurlijk de Middellandse. Veel naoorlogse auteurs hebben aan deze oproep gehoor gegeven, maar ik zou geen moderne Nederlandse schrijver weten te noemen bij wie de mediterrane cultuur zo'n grote rol speelt als bij F.L. Bastet. Zijn gedichten en verhalen hebben als centraal thema de fascinatie die het zuiden uitoefent op de verkilde noorderling; zijn tot nu toe enige roman, Lava, om onbegrijpelijke redenen nooit herdrukt, speelt zich af aan de voet van de Vesuvius; zijn essayistische werk gaat over bij uitstek klassiek georiënteerde auteurs als Vosmaer en Couperus of over de wereld van zijn vakgebied: de archeologie. Aan zijn drie delen ‘Wandelingen door de antieke wereld’ is nu een vierde toegevoegd: De rest schuilt onder 't kruid (opnieuw een citaat, nu van P.C. Hooft), dat bekende motieven uit de vorige bundels opneemt, maar toch ook weer nieuwe facetten vertoont.

Onderwerpen die al aan de orde kwamen in de door Duizendjarig dolen (1978) aangevoerde trits zijn het reisverslag uit vorige eeuwen, met uiteraard speciale aandacht voor archeologica, en de betekenis van nieuwe opgravingen en toevallige vondsten. In beide onderwerpen excelleert Bastet: hij kan er niet alleen zijn kennis van de vrijwel onuitputtelijke vakliteratuur kwijt, maar zij bieden hem ook de gelegenheid tot het portretteren van de mens achter de geleerde uit vervlogen eeuwen en, voor wie goed leest, ook uit onze tijd. Het is niet geheel toevallig dat Bastet in een van zijn nieuwe opstellen en passant een positieve opmerking maakt over de Romeinse geschiedschrijver Suetonius. Meestal wordt deze secretaris van keizer Hadrianus (tweede eeuw na Chr.) als een pure roddelaar afgeschilderd, maar voor Bastet is hij ‘een dankbaar geraadpleegde bron voor wie naar allerlei details zoekt die de deftige Tacitus niet vermeldt’. Vullen we voor Tacitus de ‘officiële archeologische handboeken’ in, dan hebben we een aardige kenschets van zijn eigen opstellen, waarin wetenschappelijkheid en vertellerskunst zo geslaagd harmoniëren.

jonge visser met zijn vangst. Fresco van Thera, ca. 1500 v. Chr.

Santorini

Exemplarisch voor de artikelen over de beoefening van de archeologie in vorige eeuwen is het betrekkelijk lange hoofdstuk (ruim dertig bladzijden) dat is gewijd aan Sir William Gell (1777-1836), in vakkringen nog altijd bekend als de auteur van een voormalig standaardwerk over Pompeji. Bastet haalt een andere kant van deze adellijke archeoloog naar boven: zijn lidmaatschap van de wonderlijke Society of Dilettanti en de daaruit voortvloeiende correspondentie vanuit zijn standplaats Napels met het hoofdkwartier in Londen. Allerlei contemporaine theorieën over een van de geruchtmakendste vondsten uit het begin van de vorige eeuw, het ook door Goethe zo bewonderde Alexandermozaïek, vinden hun neerslag in een aantal door Bastet geselecteerde en vertaalde boeiende brieven.

Het dezer dagen weer veel bezochte Griekse eiland Thera of Santorini is het Pompeji van onze tijd: de opgravingen uit de laatste decennia hebben een complete stad uit de vulkanische as laten herrijzen. In ‘Het wonder van Thera’ weegt Bastet de zwaarte van diverse theorieën, vanuit verschillende disciplines naar voren gebracht, over de uitbarsting van Thera. De befaamse Griekse archeoloog Marinatos meende zo'n halve eeuw geleden dat een explosie, vier keer zo hevig als die van de Krakatau (1889), niet alleen aan Thera maar ook aan de hoogontwikkelde minoïsche beschaving op Kreta een einde had gemaakt: Knossos en andere centra zouden door een enorme vloedgolf, ontstaan na de uitbarsting, letterlijk zijn weggespoeld. Zo eenvoudig blijkt het allemaal toch niet te liggen. Huidige specialisten, die ook op andere dan archeologische gegevens kunnen bouwen, denken aan een gefaseerde ondergang van beide eilanden en nemen slechts gedeeltelijk een causale relatie tussen de gebeurtenissen aan. Al deze theorieën doen uiteindelijk niets af aan de verrassende kracht van de fresco's die op Thera zijn gevonden - een ervan siert terecht de door J. Tapperwijn vervaardigde omslag van het boek. Veel is er al geschreven over de betekenis van de vissen, vogels, antilopen en bloemen die op de beschilderde muren en potten van Thera zijn te vinden, maar volgens Bastet hebben ‘de anonieme schilders zich niet vermoeid met theoretische problemen. Met ontwapenende eenvoud schilderden zij gewoon wat zij mooi vonden. Terug te kunnen keren tot deze nergens aarzelende spontaniteit blijft voorgoed een even wonderlijke droom als ons verlangen naar de verloren wereld van hun winddoorwaaide paradijzen in zee.’

Hoewel Bastet wel degelijk ervaringen heeft als veldarcheoloog, notabene opgedaan bij de zo juist genoemde Marinatos (men vergelijke zijn literaire eersteling De aardbeving, een novelle uit 1959), is hij toch vooral een kunsthistoricus van de oudheid, verknocht aan zijn museum. In vorige bundels behandelde hij nogal eens de geschiedenis van de interpretatie van een bepaald topstuk, soms ook de wonderbaarlijke zwerftochten die het kunstwerk in kwestie had gemaakt. Hoewel De rest schuilt onder 't kruid opent met een evaluatie van de verschillende exegeses van een verrukkelijk jongensbeeldje, de zogenaamde Tonenpluizer (een samenvatting van Bastets oratie uit 1966), staat in dit nieuwe boek niet dit, maar een vrijwel niet eerder behandeld onderwerp centraal: de geschiedenis van het Leidse Rijksmuseum van Oudheden, waaraan Bastet sinds 1976 als conservator is verbonden. Door middel van archiefstukken en een autobiografie van een der eerste personeelsleden van het museum, de negentiende-eeuwse tekenaar Hooiberg, schetst Bastet een kostelijk stukje museumgeschiedenis, dat vanzelf in sociale geschiedenis overgaat. Hij stelt nieuwe museumartikelen, onder meer over de collectievorming in de negentiende eeuw, in het vooruitzicht. Uitbreiding in deze richting van het te verkennen antieke terrein zal menige wandelaar met genoegen tegemoet zien.

■