Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 11]

Joods verzet in Oost-Europa
Roman van Primo Levi

If not now, when? Door Primo Levi Vertaald uit het Italiaans door William Weaver Uitgever: Summit Books, 250 p. Importeur: Van Ditmar, f 60,35
Karel Soudijn

De roman If not now, when? begint met een komische dialoog. Een klokkenmaker vertelt hoe weinig klokken er in zijn dorp waren. Dit verhaal wordt telkens onderbroken door een toehoorder die niet begrijpt hoe men dan in dat dorp kon leven. Voor de klokkenmaker vormen deze vragen een mooie aanleiding om de contouren van het dorp nog wat scherper te tekenen. De kerk had een uurwerk, maar dat was al jaren buiten werking. Hoe wist de klokkenluider dan op welk moment de kerkklokken moesten worden geluid? Heel eenvoudig: die man luisterde naar de radio en keek naar de stand van de zon en maan. Bovendien: de kerkklokken hoefden niet zo vaak geluid te worden. En verder: het klokketouw was een paar jaar geleden kapot gegaan, dus de kerkklokken konden helemaal niet meer worden geluid. Zo nodig schoot hij met een geweer in de lucht, maar dat kon ook niet meer, want de Duitsers hadden zijn geweer afgepakt.

De enige in het dorp die echt geïnteresseerd was in de tijd, dat was de rabbi. Hij had dan ook twee uurwerken: een staande klok en een wekker. De rabbi moest tenslotte precies weten wanneer de sabbat begon en eindigde. Probleem was alleen dat de staande klok en de wekker niet gelijk liepen. En zo leerde de klokkenmaker zich toch nuttig te maken: hij kon de rabbi helpen.

Juist door de absurd-komische details krijgt het verhaal al snel een tragische bijklank: de klokkenmaker is in de wereld waarin hij opgroeide voor bijna iedereen een overbodig personage. Dat hij de rabbi professioneel bij kon staan is maar een schrale troost: de joden uit het dorp liggen inmiddels in een massagraf dat zij van de Duitsers zelf hebben moeten graven. De verteller, die ook tot de joodse gemeenschap behoorde, is door een toeval ontsnapt. Als zwerver die zoveel mogelijk contacten met de bewoonde wereld schuwt, heeft hij zich tot nu toe in leven gehouden in Rusland. Toevallig hebben de gesprekspartner en hij elkaar ontmoet: degene aan wie het verhaal verteld werd, blijkt ook een joodse achtergrond te hebben en ontvlucht te zijn uit een Duits kamp.

Het begin van de roman van Primo Levi zit vol symboliek. Midden in de Tweede Wereldoorlog, ergens in Rusland, doet de klokkenmaker het verhaal van zijn schijnbare overbodigheid: het kost weinig moeite om daar de hele joodse gemeenschap in weerspiegeld te zien. Maar als zwerver heeft hij iemand gevonden aan wie een verhaal verteld kan worden; de weinige overlevenden van de Duitse terreur hebben kennelijk tenminste één belangrijke functie: de herinnering levend houden aan wat er heeft plaatsgevonden. In die zin symboliseert de klokkenmaker de romanschrijver zélf. Maar het lijkt ook alsof Levi alle joden die de oorlog hebben overleefd voor wil houden dat de zin van hun bestaan onder meer gevormd kan worden door het verder vertellen van wat zij weten en meegemaakt hebben. Ook elders in deze roman vertellen overlevenden elkaar veel verhalen: het is een manier om aan elkaar duidelijk te maken dat de Duitsers nog niet volledig in hun opzet zijn geslaagd om een volk uit te roeien.

Bij Levi is het vertellen van verhalen een vorm van verzet, maar het biedt ook troost: niet voor niets blijkt de verteller uit het begin van het boek Mendel te heten, een naam die is afgeleid van ‘trooster’. Mendel, de klokkenmaker, houdt als hoofdpersoon van deze roman een tijdperk ‘vast’ voor latere generaties.

Mendel vertelt aan het begin van het boek zijn verhaal, terwijl hij zich met zijn partner, Leonid, in een schuilplaats bevindt waar hij veilig denkt te zijn. Die veiligheid is maar tijdelijk: iemand uit een nabijgelegen dorp ziet bij toeval waar zij zitten. Mendel en Leonid voelen zich gedwongen om verder te trekken.

Levi's roman wordt nu het verslag van één lange zwerftocht die zich in de tijd uitstrekt van juli 1943 tot augustus 1945. In die zwerftocht kan men op zichzelf een symbolisering van de joodse geschiedenis zien (in augustus 1945 is het reisdoel Palestina, het beloofde land). Daarnaast heeft het rondtrekken in dit boek als belangrijke functie dat Levi een beeld kan schetsen van joods verzet in Oost-Europa. Mendel en Leonid sluiten zich aan bij een bende partizanen. Na enige tijd verlaten zij deze - door het Rode Leger gesteunde - groep om terecht te komen in een nederzetting in moerassig gebied, waar joodse overlevenden (en anderen) zich hebben teruggetrokken.

Deze nederzetting biedt tijdelijk veiligheid, maar wordt door de Duitsers ontdekt en vernietigd. De weinigen die de aanval overleven, trekken voort en vinden een rondzwervende joodse verzetsgroep. Het grootste deel van de roman wordt gevormd door een beschrijving van de verdere geschiedenis van die groep. Deze trekt eerst westwaarts, door de frontlinie heen en Polen in. Als de oorlog is afgelopen, trekken de overlevenden van deze groep door Duitsland naar Italië, waar men zich voor Palestina hoopt in te schepen.

Monument

Levi heeft een tendensroman geschreven: tegenover het beeld van de joden die door de Duitse vernietigingsmachine worden weggevaagd, plaatst hij het verhaal van joden die vitale haarden van verzet vormen. De roman is duidelijk geschreven met de bedoeling om een monument op te richten voor Oosteuropese joodse vechters die zich er niet bij neerlegden dat zij de verliezers waren. Tendensromans kunnen heel vervelend zijn als de ene karikatuur van de werkelijkheid vervangen wordt door een andere. Levi slaagt er echter in om eenzijdigheid te vermijden: zijn monument is niet pompeus.

Levi doet geen poging om de geschiedenis mooier voor te stellen dan zij was: ook deze joodse helden kunnen bijna niets uitrichten tegen het Duitse geweld. Sabotage-daden leiden in Levi's versie van de geschiedenis tot zware represaille-maatregelen die de Duitsers tegen de bevolking nemen. Als de joodse verzetsgroep een aanval inzet op een (betrekkelijk klein) concentratiekamp, haalt dat weinig meer uit: er zijn nog maar een paar overlevenden. En als de joden ergens in een Pools dorpje meehelpen om de oogst binnen te halen, is de bevolking nog steeds blij dat de groep na gedane arbeid weer verder trekt: antisemitisme is niet zomaar even met een paar goede daden uit te roeien.

Primo Levi

Levi slaagt er in om zijn roman niet te laten verzanden in melodrama. Telkens weer slaat de vijand toe; ook in de verzetsgroep lijkt overleven meer te danken aan het toeval dan aan eigen inspanningen. Ontbering en bijna onstuitbare vernietiging van ook deze joden worden door Levi op een ingetogen manier beschreven. De roman is afwisselend: spannend en ontroerend, maar ook sober en bizar, droevig en komisch.

Mendel, de hoofdpersoon, ontmoet op zijn zwerftocht een groot aantal zeer verschillende joden. Levi laat hen allemaal hun levensverhaal vertellen; elk clichématig beeld van jodendom wordt daarmee doorbroken, want telkens zijn de karakters en levensgeschiedenissen weer anders. In Italië laat Levi Mendel en een paar andere Oosteuropese zwervers op bezoek gaan bij rijke, gecultiveerde joden die in hun land vrij gemakkelijk door de oorlog gekomen zijn. Voor de betrokkenen is tijdens dat partijtje volslagen onduidelijk wat men nu eigenlijk met elkaar gemeen heeft. Maar ook in de groep waarmee Mendel door de frontlinie breekt, is niet één jood gelijk aan de ander. En als Palestina voor allen het reisdoel is, dan zijn de motieven om daar naar toe te gaan zeer verschillend.

Levi gebruikt de zwerftocht van Mendel ook om bekende geschiedenissen te vertellen: de moordpartijen van de Duitsers in de Tweede Wereldoorlog. Hier is Levi echter terughoudend: de vernietiging van de joden zit overal door de roman verweven, maar het is voldoende om daar telkens slechts een paar regels aan te wijden; die herinnering heeft niet veel nodig om levend te blijven.

Aan het slot van de roman heeft Levi een korte uiteenzetting toegevoegd over het ontstaan en het waardheidsgehalte van het boek. Er zijn joodse partizanen en bendes geweest, maar de personen en avonturen waarover Levi schrijft, zijn fictie: gereconstrueerd uit verhalen die hij heeft gehoord en geschiedenisboeken die hij heeft gelezen. De Amerikaanse vertaling (uit 1985) van de oorspronkelijk in 1982 in het Italiaans gepubliceerde roman wordt voorafgegaan door een inleiding van Irving Howe die iets meer vertelt over de persoon van Levi en het ontstaan van het boek.

Levi, een Italiaans-joodse chemicus, is in Auschwitz terechtgekomen, na deel uitgemaakt te hebben van een verzetsgroep in Piemonte (een groep die al snel werd verraden). Na de bevrijding kon hij niet meteen naar huis terugkeren. Door bizarre bureaucratische verwikkelingen stond hem eerst nog een acht maanden durende zwerftocht te wachten door Polen en Rusland. Die ervaringen hebben mede bijgedragen tot het schrijven van If not now, when? Overigens heeft Levi zijn eigen levensgeschiedenis in diverse boeken verwerkt, waarvan een aantal in het Engels werd vertaald: sinds 1977 heeft hij zijn praktijk als scheikundige opgegeven om zich helemaal aan het schrijven te kunnen wijden. Met opmerkelijke resultaten.

■