Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 7]

Jongensachtig schrijfplezier
Verzamelde stukken van Paul Theroux

Sunrise with seamonsters Door Paul Theroux Uitgever: Hamish Hamilton, 365 p. Importeur: Nilsson & Lamm, f 64,65
Hans Keller

Voor de meeste schrijvers is ‘writing with both hands’ geen keuze maar een noodzaak. De term is van Paul Theroux en hij betekent dat de ene hand met artikelen, recensies, reportages het geld verdient dat de andere vrijmaakt voor ‘het echte werk’, de roman. Met de ene hand wordt de tijd gekocht die de andere nodig heeft voor meer ambitieuze arbeid, wat niet inhoudt dat het een gewetensvoller ontstaat dan het ander en daardoor al meer aanspraak op waardering zou maken. Even roept Theroux hier, zonder het met zoveel woorden te zeggen, de vraag op: kunnen goede schrijvers slecht schrijven? Althans zij die het met twee handen doen? Persoonlijk meen ik van niet. Voor iets dat slecht geschreven is, bestaat in het Nederlands de uitdrukking dat het met de linkervoet is gedaan en een schrijver die met zijn voeten schrijft, leert het nooit met zijn handen.

Paul Theroux, die de laatste jaren veel naam heeft gemaakt met zijn reisboeken en, soms letterlijk in het spoor daarvan, met een wassende reeks romans, schrijft met zijn handen. Met alletwee zoals wie hem eenmaal had opgemerkt - en met zijn meeste lezers zal dat het geval geweest zijn sinds de kennismaking met The Great Railway Bazaar (1975), een kolossaal succes - en verder volgde, kon lezen in Esquire, Vanity Fair, The Sunday Times, de weekendbijlage van The New York Times, et cetera.

In het zo juist verschenen Sunrise with Seamonsters bundelde Theroux vijftig losse stukken die hij sinds 1964 schreef met de andere hand. Of liever: het zijn er negenenveertig, het vijftigste waarmee het boek opent, werd speciaal met dat doel geschreven. Het is een verklaring, een rechtvaardiging bijna voor een onbedoeld ontstaan werk dat meer dan driehonderdvijftig pagina's beslaat, stuk voor stuk geschreven, opgevouwen en naar tientallen verschillende adressen verzonden om de rekeningen te betalen. Ook dat viel trouwens tegen. In dat voorwoord vermeldt Theroux besmuikt wat de prijs was die Esquire (600 dollar), Vogue (70 dollar) en The Atlantic (350 dollar) hem voor zijn bijdragen betaalden. ‘Ik kon van die stukken nauwelijks rondkomen. Het waren mijn boeken die me redden van het lot weer voor de klas te moeten gaan staan.’ Van de driehonderdzesenvijftig boekrecensies die hij in de loop van de jaren schreef, nam hij er in Sunrise with Seamonsters geen enkele op. ‘Ik vond ze niet substantieel genoeg en ze hier toch opnemen zou vragen zijn om moeilijkheden.’ Niettemin meent hij dat elke schrijver dat werk een tijd zou moeten doen; het dwingt zowel tot onbevangenheid als tot een helder oordeel en het scherpt de intellectuele waarneming. Maar bij het teruglezen van zijn eigen kritieken schrok hij vooral van de gedateerdheid van zijn opwinding. Woedende alinea's lang over boeken die allang vergeten waren, waarom die nog eens opwarmen? Aan het slot van zijn voorwoord schiet hem zijn recensie van John Updike's Rabbit Redux te binnen. Hij had het boek gelezen en schreef zijn beschouwing erover tijdens een verblijf in Indonesië. ‘Ik verbleef tussen de armste mensen die ik ooit had gezien, aan de rand van Jakarta en in mijn schoot waren de klagerige Rabbit Angstrom en zijn hysterische vrouw meer en meer verstrikt geraakt in hun seksuele web terwijl mr. Updike maar bleef volhouden dat het hier om serieuze problemen ging. En buiten mijn venster - ik kon ze omhoog zien kijken - woonden mensen in kartonnen dozen, dronken zwart water en lagen in feite te sterven. Dat ik van Rabbit weinig moest hebben is een understatement; ik schreef dat ik het immoreel en ezelachtig vond. Ik overdreef, dat weet ik zeker, maar ik vind het nog steeds een stom boek.’ Hij had er genoeg van, schrijft hij, slechte boeken te lezen en er vervolgens vernietigende kritieken over te schrijven en al jaren is het daarbij gebleven.

Paul Theroux

Schrijfoefeningen

Theroux' voorwoord behelst niet alleen een verklaring over waarom het ene stuk wel en andere niet is opgenomen, hij geeft de lezer daarin ook min of meer ongemerkt enkele regie-aanwijzingen. Om zo te zeggen hoe hij moet gaan zitten om de speciale toonhoogte die de schrijver aanslaat het zuiverst op te vangen. De artikelen zijn niet gegroepeerd naar onderwerp - hoewel dat gemakkelijk gekund had:

Afrika, Azië, fotografie, mijn jeugd, Engeland, Cape God, et cetera - maar in chronologie van ontstaan in de budel opgenomen. Dat verleent het boek, voor wie het overige werk van Paul Theroux kent, een extra charme. Veel van het materiaal waaruit zijn romans zijn gevormd, is hier al in rudimentaire staat aanwezig. Je bladert om zo te zeggen door zijn eerste oefeningen en zo wordt schrijven geen beroep maar, zéér aanschouwelijk, een manier van leven.

Vroeg in de twintig vertrok Theroux vanuit zijn ouderlijke omgeving nabij Boston als leraar Engels naar Afrika en ontwikkelde daar, en in enkele Aziatische landen, zijn schrijverschap. Hoe dat gebeurde, is in Sunrise with Seamonsters schitterend te volgen. Zijn eerste Afrikaanse schetsen zijn tastende pogingen om zichzelf een plaats te geven in den vreemde en al spoedig draaien die pogingen zich in omgekeerde richting. Niet zijn omgeving is vreemd, hij is het zelf, de alien, de outsider en het besef van die positie verschaft hem plotseling een eigen waarnemingspost. Zijn stukken hebben het karakter van brieven naar huis, over belevenissen en non-belevenissen - voor een beginnend schrijver die zich oefent in reflecties zo mogelijk nog spannender. Gaandeweg wordt de verbinding tussen het waarnemend instinct naar buiten en dat naar binnen korter en verloopt dankzij een enorm schrijfplezier soepeler. Een eerste reeks van Afrikaanse impressies wordt plotseling onderbroken door een autobiografische beschouwing, On Cowardice. Theroux vertelt erin hoe hij alles in het werk stelde om als lid van het Peace Corps naar Afrika te worden uitgezonden, alles liever dan Vietnam. Hij ontwaart de kleine moed die nodig is om laf te zijn, zowel tegenover de apparatsjiks als tegenover de alternatieve apparatsjiks die de vredesdemonstraties even kundig drillen als de commandant van de wacht en nee, schrijft hij in 1967, de folksongs en slogans en gedichten waarin - hoe melodieus ook - barbaarse trekken zijn verborgen, zijn niet goed voor ons.

In 1983 schrijft hij in The New York Times Magazine een soort vervolg dat Being a Man heet waarin andere facetten van het masculiene barbarendom nader en scherper worden uitgewerkt. Maar ook nu weer met een geestdriftig makend en jongensachtig schrijfplezier. Het sterkst komt het persoonlijke en uitstralende vermogen van het genoegen dat Theroux aan het schrijven beleeft tot uiting in een stuk dat heet Homage to mrs. Robinson. Hij beschrijft een scène in een trein waarin binnen twee pagina's het erotische droomavontuur van elke jongen die wel eens eerste klas wil reizen wordt neergezet. Het stuk begint als het korte verhaal dat ik me bijna als een echte ervaring herinner terwijl ik zeker weet het nooit te hebben meegemaakt en het eindigt abrupt op het hoogtepunt als Theroux schrijft: ‘Maar natuurlijk is dit enkel fantasie. Er was geen vrouw, er was geen restauratiewagen, er was enkel The Blue Train en er was enkel die jongen.’ De schets is een dierbaar pleidooi voor de iets oudere vrouw, de mrs. Robinson (uit het liedje van Simon & Garfunkel en de film The Graduate) van wie we allemaal weten hoe ze geurde, hoe ze daar zat en hoe ze weer verdween. Jammer.

Het aardige van Sunrise with Seamonsters is de ernst waarmee Theroux een doorlopend commentaar samenstelde op zijn ‘echte werk’ uit materiaal dat daarvoor oorspronkelijk allerminst was bedoeld. Bijna een boek dat uit toeval gelukt is. Maar toeval bestaat niet. Wat de mensen toeval noemen is altijd talent.

■