Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 3]

De mythe van de jonge Werther

Wat een boek teweeg kan brengen is de laatste jaren steeds vaker een bron van studie. Dit zogeheten ‘receptieonderzoek’ leent zich wel heel goed voor het boek en de figuur van Werther in Goethes ‘Die Leiden des jungen Werther’: volgens de mythe zouden vele jongemannen zich vanwege liefdesverdriet net als Werther een kogel door het hoofd hebben gejaagd. J.J. Kloek verzamelde en onderzocht de reacties die Goethes brievenroman in de eerste vijfentwintig (1775-1800) jaar opriep.

Over Werther geschreven... Nederlandse reacties op Goethes Werther 1775-1800 Door J.J. Kloek Uitgever: HES, 445 p., f 75, -
Boudewijn Büch

Onlangs greep de Economische Controledienst in op de zwarte markt te Beverwijk. De organisator van deze vermeende illegale markt liet na de actie een vlugschrift verspreiden. Daarin stelde hij dat het tij eens voor hem zou keren en voegde daaraan toe: ‘Wat Goethe ooit zei: alles is overgang!’ Dit voorbeeld is een bijna bizar specimen van Goethe-receptie. De Duitse dichter wordt, honderddrieënvijftig jaar na zijn dood, te hulp geroepen door een teleurgestelde zwarte-marktorganisator. Een hyperliterair voorbeeld van Goethe-receptie daarentegen was Werther Nieland dat G.K. van het Reve in 1949 publiceerde. Door de naam Werther - die sedert de publikatie van Goethes Die Leiden des jungen Werthers (1774) uitsluitend een droevige connotatie heeft - te gebruiken suggereerde Van het Reve dat het een droevig boek zou zijn, hetgeen nog werd benadrukt door de nihilistische achternaam ‘Nieland’.

Veel van Goethes literaire figuren zijn begrippen in de spreektaal geworden: Faust, Mephisto, Lotte. Je kunt zeggen: ‘Hij is de Eckermann van...’ Een ‘Clavigo’ is een begrip in het Duits, men bedoelt er een lepe gluiperd mee. Clavigo is de hoofdfiguur in het gelijknamige toneelstuk dat Goethe vlak voor Werther publiceerde. Het ging over ware gebeurtenissen, sterker: de heer Clavigo bestond. Hij leefde zelfs tot 1806 en van hem is de uitspraak: ‘Ik ben al zeer vaak op de Duitse Bühne overleden.’ (Zoals in het stuk avond aan avond in de theaters geschiedde.)

Bovenstaande voorbeelden tonen aan dat Goethes werken - zelfs door mensen die ze niet gelezen of gezien hebben - in hun spreektaal worden gebruikt. Men pleegt dat bij onze Oosterburen Alltagsrezeption te noemen. Onlangs werd in Duitsland een onderzoek gepubliceerd waaruit bleek dat Goethes Werther nauwelijks meer gelezen werd. Toch peinst niemand erover om zijn kind Werther te noemen. De naam is, uitsluitend door Goethe, te beladen geworden en is besmet door zelfmoord, ongeluk en kruitpistolen. Twintig jaar geleden las ik Werther voor het eerst en wist al voor de lezing dat het over een jongen ging die uit liefdesverdriet de hand aan zichzelf zou slaan. Hoe wist ik dat? Ongetwijfeld doordat ook ik onderhevig ben aan de receptie-van-alledag.

De ontvangst van Werther (eerste versie 1774, tweede, uitgebreidere, 1787) ‘bracht in Duitsland deining teweeg’. Dit schrijft tenminste J.J. Kloek in zijn tweedelige dissertatie Over Werther geschreven... Nederlandse reacties op Goethes Werther 1775-1800 waarop hij in Utrecht cum laude promoveerde. In de Werther-literatuur van de laatste twintig jaar (die Kloek niet in zijn studie heeft betrokken) wordt op deze deining meer en meer afgedongen. Vooral door de studie van G. Schmidt Die Krankheit zum Tode; Goethes Todesneurose (1968) weten wij inmiddels zeker dat er geen sprake is geweest van een zelfmoordgolf of van een totaal ontredderde samenleving die achterbleef na de publikatie van het boek. Gerrit Komrij hield zich nog geheel aan de mythe in zijn nawoord bij Thérèse Cornips Werther-vertaling (1975). Komrij schreef: ‘Over heel Europa raasde een zelfmoord-epidemie. (...) Geëxalteerde jongemannen gingen in Werthers kledij aan tafel zitten, waarop pistolen lagen, zoals in de roman, en schoten zich door het hoofd.’ Door recente Wertherologen (Schmidt, Hotz, Blessin en de medicus Schrenk met zijn ‘Eine Krankheit zum Tode’, 1967) werd onomstotelijk aangetoond dat er geen sprake was van een zelfmoordgolf en dat de Werther-mythe een patent voorbeeld is van Rezeptionsrezeption, dat wil zeggen: een verzonnen Welle ging een eigen leven leiden en werd in de loop van de negentiende eeuw voor waar gehouden. Maar nog in 1975, zie Komrij, blijft de mare de ronde doen.

‘Over Werther geschreven...’: een studie over de reacties op Goethes roman

Zelfs in de eerste jaren van zijn verschijnen heeft Werther nooit zulke commoties veroorzaakt - en wellicht niet eens zulke hoge oplagen. Menige Wertheroloog heeft terecht gesteld dat veel theologische traktaten in Duitsland hogere oplagen haalden en meer turbulentie veroorzaakten. Zodoende zou ik willen afdingen op Kloeks ‘deining’ die Werther zou hebben veroorzaakt. De genoemde Schmidt, een psychiater, duidt de grotendeels verzonnen Wertherfieber als een massapsychologisch naijleffect. Hetzelfde nam men waar nadat filmster James Dean zich in 1955 had doodgereden (zelfmoord?). Er kwamen berichten in de kranten over honderden jongens en meisjes die zich doodreden in Amerika. Na onderzoek bleek Schmidt dat daar feitelijk nauwelijks iets van klopte. Toen ik Werther voor de eerste keer las, was ik ontdaan, verbaasde mij over de moderne directheid van het boek maar werd niet stante pede suïcidaal. Dat kan natuurlijk ook veroorzaakt zijn door het feit dat ik de tweede versie las. Buiten standaardedities of verzamelde werken is Werther I immers nauwelijks verkrijgbaar.

De Werther kent een buitengewoon ingewikkelde Fassung-(versie)-geschiedenis. Er is eigenlijk pas sedert 1899 een definitieve Werther voorhanden. Om deze editie te becommentariëren had bezorger Seuffert in dat jaar honderdvijfentwintig bladzijden nodig. Hij gebruikte en presenteerde Goethes tweede versie en daarop zijn alle latere twintigste-eeuwse vertalingen gebaseerd. (Kloek vermeldt twee Nederlandse vertalingen: die van Cornips en die van Sal. Person uit 1916; hij vergeet een derde, die van Jan Hugo Verhaert uit 1972.) Versie II bevat belangrijke uitbreidingen en heeft niet de directheid van I die vooral bereikt werd door Goethes gebruik van massa's typografische hulpmiddeltjes, bij voorbeeld aanhalingstekens. Wij lezen dus iets heel anders dan in de eerste Werther-jaren voorhanden was: een andere Werther.

Brandrakete

Commotie kan uiteraard - in een cultuur zonder televisie of radio - alleen ontstaan als een boek veel gelezen, c.q. gedrukt werd. Helaas is er niets bekend over de oplagen van Werther tussen 1774 en 1798. Zelfs twee geslepen Oostduitse dames wisten die niet te achterhalen: Waltraud Hagen niet met haar Die Drucke von Goethes Werken (1983²) en Inge Jensen niet met haar 825 bladzijden dikke derde deel van Quellen und Zeugnisse von Goethes Werken (1984). Vanaf 1798 weten we wat meer omdat in een van de commentaardelen op de briefwisseling Goethe und Cotta (Band 3/2, 1983) oplagenlijsten staan. Daaruit kan men reconstrueren dat er tussen 1806 en 1832 in alle mogelijke vormen en edities ongeveer dertigduizend exemplaren verschenen. De oplagen van de talloze roofdrukken - een plaag voor Goethe - zijn uiteraard niet bekend en ook niet de cijfers van de eerste uitgever, Weygand, die het boek óók door bleef drukken. Zo is er zelfs geen oplage bekend van de jubileumuitgave die Weygand in 1825 drukte. Wél wat Goethe hiervan vond: ‘Weygand bedenkt niet wat voor een ongeluk hij vijftig jaar geleden met dit boek heeft aangericht.’ Waarmee de schrijver overigens vooral zijn eigen ellende bedoelde. Het boek hing Goethe nogal de keel uit en hij was er een cult hero door geworden. In de loop van zijn leven ging hij zich zelfs een beetje schamen voor het boek: ‘Lauter Brandrakete,’ wist hij in 1824 aan zijn gesprekspartner Eckermann te vertellen.

Het allergrootste probleem bij de oplagebepaling van Goethes werken, zijn de Nachdrucke, de roofdrukken. Lange tijd was er wettelijk niets tegen te doen. Pas omstreeks 1825 ontstond er een soort wetgeving waar Goethe onmiddellijk gebruik van maakte. Ook in Nederland werden hele verzamelde werken en losse boeken van de dichter geroofdrukt. Zowel Duitse als Franse Werthers werden in Nederland (Franse vooral in Maastricht) bij duizenden opgelegd. Aan niet-Nederlandstalige, maar wel in Nederland gedrukte, Werthers gaat Kloek voorbij ofschoon die uiteraard invloed hebben gehad. In ieder geval stelde Goethe een agent aan om het roofdrukken tegen te gaan. Hij deed een verzoek aan koning Willem - in diens hoedanigheid van groothertog van Luxemburg - om het roofdrukken aldaar te laten verbieden. Daarmee haalde hij op 1 februari 1826 het Staatsblad van het Koningrijk der Nederlanden. Koning Willem I ging in op Goethes verzoek en zo leest men in het staatsblad: ‘(Het besluit) zal in het staatsblad worden gedrukt, en waarvan een afschrift, door de zorg van het Departement van Buitenlandse Zaken, den heer von Göthe zal worden toegezonden.’ Het zal niet vaak gebeuren dat een Duitse dichter het Nederlandse staatsblad haalt; het is daarmee dan ook een unieke juridico-literaire receptie. N.J. van Rossum du Chattel maakte er al melding van in een wat onnauwkeurig bericht in het Nederlands Juristenblad van 9 oktober 1982. Wat Du Chattel niet wist, is dat Goethe ook pogingen heeft gedaan het roofdrukken in Nederland te verbieden. Op een brief daarover heeft hij nooit antwoord gehad. Misschien valt dat te verklaren uit het volgende: gelet op zijn dagboek verstuurde Goethe op 5 oktober 1825 een verzoek aan ‘Den allerdurchlauchtigsten König Friedrich I der Niederlande.’ Ik vrees dat de post dié koning niet wist te vinden!

Die Leiden des jungen Werther (na 1824 liet Goethe Werther zonder s drukken) kent na de eerste Werther-jaren enkele duidelijke (her)oplevingen. Na het verschijnen van Seufferts 1899-editie ontstaat er wat publicitaire drukte, omstreeks het Goethe-jaar 1932 (de dichter leefde van 1749-1832) werd er veel studie verricht in Nederland en een laatste opleving valt in het begin van de jaren zeventig. Na het verschijnen van Die neuen Leiden des jungen W. van Ulrich Plenzdorf (vertaald in 1974) schrijft men, ook

[p. 4]

in Nederland, zeer veel over Goethe en Plenzdorfs mooie, eigentijdse Werther-pastiche.

In het Goethese jubeljaar leverde J.H. Scholte twee essays met de titel Goethe und Holland, H.A.C. Spoelstra kwam een jaar eerder (1931) met De invloed van de Duitsche letterkunde op de Nederlandsche in de tweede helft van de 18e eeuw en in 1933 werd de liefhebber verwend: J.E. van der Laan publiceerde zijn Goethe in de Nederlandsche letterkunde en R. Schokker Bilderdijk en Duitschland.

Blauw frak

Schokker verzamelde voor zijn proefschrift bijna alle uitingen van Bilderdijk over Goethe. Zo vond hij in Bilderdijks Verklarende geslachtslijst... (1832) onder het trefwoord ‘frak’: ‘In mijn vroegere tijd kende men 't woord zoo min als de dracht-zelve, en 't eerst kwam het met Goethes Werther by ons op, en werd mode met de sentimentaliteit, want Werther wilde daarin begraven worden, en ieder moest aliquatenûs een Werther zijn.’ (Bilderdijk doelt hier op blauw frak en geel vest.) Dit prachtige voorbeeld van Werther-receptie komt ook voor bij Kloek. Ofschoon de titel van zijn proefschrift voorgeeft tot 1800 te gaan, volgt Kloek Werther in werkelijkheid tot onze tijd (deel 1 en 2 blz. 228). Ik neem aan dat Kloek Schokkers boek gebruikt heeft (zijn werk overdoen zou weinig zinvol zijn); daarom is het des te verbazender dat hij het nergens noemt.

Iemand die onderzoek doet naar de gedrukte reacties op een laat-achttiende-eeuws boek neemt geen begerenswaardige taak op zich. Hij moet eindeloos speuren in boeken, reeksen, tijdschriften en oude kranten. Kloek heeft prachtige dingen gevonden, zoals een annonce in de Utrechtse courant waarin melding wordt gemaakt van de (eerste) vertaling van Werther (8 april 1776). Het gehele tweede deel van zijn dissertatie bevat de bibliografie met de vindplaatsen van Werther-receptie 1775-1800. Veel speurwerk is echter door anderen gedaan: K. Menne publiceerde reeds in 1905 een onderzoek ‘zur vergleichenden Literaturgeschichte’ naar Werther in Nederland. De Engelsman Atkins droeg in 1949 ook zijn steentje bij en verder geeft de catalogus Goethe (Gemeentemuseum te 's-Gravenhage 1949) ook rijke, maar slecht gebibliografeerde, vondsten. Het is verbazingwekkend dat Kloek ook dit boek niet noemt.

Dat er geen Wertherfieber in Nederland heeft gewoed, toont Kloek in zijn theoretische eerste deel overtuigend aan. Van 1778 tot en met 1781 vond Kloek Werther slechts vier maal genoemd. Hij is daar verbaasder over dan ik: het komt overeen met conclusies van andere, recente studies. Uiteraard verschijnen er in Holland enkele (vertaalde) Werther parodieën, maar veel meer was er niet. Indirecte beïnvloeding - dus daar waar de naam van Goethe of Werther niet valt - heeft Kloek nauwelijks onderzocht. In Frankrijk heeft men dat wel gedaan, men lette dan op navolgingen van de inderdaad typische ‘Kommatierung’ van Werther I.

Op dit wankele pad van stijlvergelijkend onderzoek begeeft Kloek zich niet. Hij drukt zich steeds voorzichtig uit en de eerlijkheid gebiedt mij te schrijven dat de auteur zelf de beperkingen van een receptie-onderzoek als het zijne onderkent. Daarmee is hij bepaald geen durfal geworden en bewandelt hij soms vreemde paden. Over de eerste oplagen van Nederlandse Werthers (1776, 1786 e.v.) zegt Kloek enerzijds dat ze 600 à 700 exemplaren groot moeten zijn geweest, anderzijds schrijft hij dat er geen oplage- of verkoopcijfers bekend zijn (1, blz. 96, 183/4, 252). Ik vermoed overigens dat hij er met zijn 600 à 700 weinig naast zit.

Ook Nederland kende roofdrukken. Om preciezer te zijn: roofdrukken van roofvertalingen. Goethe heeft nooit geld gezien van de eerste Nederlandse vertaling (Utrecht 1776) dus zeker niet van de interessante roof-roofdruk die in 1793 in Amsterdam verscheen. Deze berustte op de Utrechtse vertaling maar bevatte, onder andere, drie nieuwe stukjes uit Werther II. Kloek spreekt zichzelf dus tegen wanneer hij schrijft: ‘De Nederlandse lezer die geen vreemde taal machtig was, heeft in de achttiende eeuw geen kennis kunnen nemen van de zweite Fassung van Werther.’ Verscheen de tweede versie in Engeland pas in 1801 en in Frankrijk in 1800 (Kloek, deel 1, blz. 270), uitgerekend de Nederlandse lezer kon al in 1793 over drie stukjes uit Werther II beschikken.

Over Werther geschreven... bevat tevens een volledige Nederlandstalige Werther-editiebibliografie (1, blz. 218-228). Buiten de omissie van de editie uit 1972, vind ik het onbegrijpelijk dat Kloek, die exemplaren uit Yale, Frankfurt et cetera heeft vergeleken, niet te rade is gegaan bij de schitterende collectie in het Lottehaus in Wetzlar - daar waar Goethe als Werther ooit rondliep en waar zich een van de belangrijkste Werther-collecties ter wereld bevindt. Als Kloek toch de Franse annex Maastrichtse edities wil noemen (1, blz. 267) dan vergeet hij een editie uit 1791.

Menige lezer zal zich afvragen wat de zin van een receptie-onderzoek als dat van Kloek is. Het zijn niet meer dan voetnoten, de promovendus is de eerste om dat te beamen, en een bespreking van zo'n studie kan niet meer dan voetnootjes bij voetnoten zijn. Ondanks dat valt het 445 bladzijden dikke werk mij tegen. Als bibliografisch project is het lang niet altijd nauwkeurig en als receptiegeschiedenis is het beperkt. Een ‘Nederlands Goethe-beeld’ werpt Kloek nauwelijks op, terwijl Goethe tussen 1775 en 1800, zelfs in Nederland, natuurlijk meer is geweest dan alleen maar Werther von Goethe.

Doordat Kloek zich vastgebeten heeft op Werther-und-immer- Werther gaat hij vaak voorbij aan indirecte of secundaire receptie. Hij heeft volgens zijn hoofdstuk over theoretische (receptie)programma's veel geleerd van Duitsers als Jauss, Link en Grimm en voorts van de Tsjech Vodicka; Georg Lukàcs liet hij links liggen terwijl deze met zijn Die Leiden des jungen Werther (1939) toch als een der eersten op de ideologische receptie van Werther wees. En als er iets interessant is geweest aan Goethes beroemde briefroman dan is het zijn ideologisch/theologische weerstand of bijval. Een onderzoek naar anti-Werther-kanselgebazel heeft althans in Duitsland tot vermakelijke studies geleid.

■