Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 8]

De glorie van de watersteden
Een boek over de kuuroorden in Frankrijk

Ze zijn er nog steeds: als verlaten spooksteden of zich moeizaam in stand houdende gezondheidscentra: de kuuroorden. Eens waren het paradijzen in Europa waar een mondain leven werd geleid. Een monumentaal boek niet beschouwingen en vele illustraties over de bouwkunst, de interieurs, de gedichten, de romans, de affiches, de casino's en de wondere geneeskracht van het water laat de glorie en het verval van de watersteden in Frankrijk zien.

Affiche van de Franse Spoorwegen voor een bezoek aan Lamalou-les-Bains (1880)

Villes d'eaux en France Uitgever: Edition Institut Français d'Architecture, 397 p. f 94,50 Importeur: Idea Books.
Ewald Pironet

Na een lange tirade op kraantjeswater besloot Paul Snoek zijn gedicht (of was het toch een reclametekst?):

Water is onmisbaar. Als zuurstof.
Maar drinkbaar water dan, levend water.
Zuiver, eerlijk water uit de bronnen van de natuur.
Vittèl.

Vittel is ongetwijfeld een van de bekendste kuuroorden. Begin van dit jaar was er in Parijs een hele tentoonstelling aan gewijd in het Institut Français d'Architecture. Belangrijker was evenwel een andere expositie in de Ecole des Beaux-Arts: Villes d'eaux en France. Vittel, Evian, Vichy, Aix-les-Bains zijn de meest gerenommeerde onder de zevenennegentig kuuroorden die Frankrijk telt, naast Bath in Engeland, Spa in België en Baden-Baden in West-Duitsland. Deze laatste tentoonstelling bestond uit iets te veel foto's en te weinig-oorspronkelijk materiaal om echt te boeien; het boek dat onder dezelfde titel verscheen is evenwel een meesterwerk - een voorname stap dichter bij de bronnen van het water.

Het Casino in Aix-les-Bains

De industriële archeologie heeft zich tot nog toe te eenzijdig geconcentreerd op fabrieken, machines en arbeiderswoningen. De villa's van de directeuren mochten op verschillende plaatsen verkommeren. De industriële archeologie heeft ook buitengewone belangstelling voor alle mogelijke toiletpotten, urinoirs, douchesystemen, badkuipen, lavabo's, badverwarmers en zelfs waterfilters, maar nauwelijks voor kuuroorden die in 1900 tot volledige steden uitgegroeid waren. Ze vormden een wereld op zichzelf. Ook voor Guy de Maupassant in 1886: ‘Ze zijn ongelooflijk, die watersteden. Het is de enige feeënwereld die bestaat op deze aarde. In twee maanden is hier meer gebeurd dan in de rest van de wereld, de rest van het jaar. Men zou werkelijk zeggen dat deze bronnen geen mineralen bevatten, maar een hele betovering.’

Dit eerste degelijke overzichtswerk van het Institut Français d'Architecture voorziet in een leemte, tenminste voor Frankrijk: de groei van de kuuroorden tot steden, de thermen, de casino's, hotels en villa's, de decoraties, het baden en drinken, en alfabetisch een korte geschiedenis van alle Franse kuuroorden - het wordt allemaal helder en passend geïllustreerd uit de doeken gedaan.

Alle kuuroorden zien er prachtig uit. Heeft men echt moeten wachten tot de opkomst van de fitness-centra, de zonnebank en de nieuwe cultus rond het lichaam voor deze ‘gezondheidssteden’ een publikatie kregen die ze verdienden? Nochtans kende men in de Romeinse tijd al kolossale thermen van Diocletianus en Caracalla, die in Frankrijk zo goed en zo kwaad als dat ging geïmiteerd werden. Rond 1900 was er zelfs sprake van een ‘Diocletomanie’ en een ‘Caracallomanie’. Over het reilen en zeilen van de thermale baden in de middeleeuwen is niet zoveel bekend, maar met de renaissance - met een verschuiving van theocentrisme naar antropocentrisme - winnen ze weer aan belangstelling. Michel de Montaigne heeft een sfeerbeeld uit Plombières (het drukst bezochte kuuroord in die tijd) in Journal de voyage en Italie par l'Allemagne et par la Suisse en 1580 et 1581: ‘Het is de streekgewoonte twee of drie keer per dag te baden. Sommigen nemen hun maaltijd in bad (...) maar ze bedienen er zich niet van zonder gezuiverd te zijn. Als ze drinken zijn het een of twee glazen in het bad. Ze vinden het vreemd van M. de Montaigne dat hij - zonder voorafgaande medische behandeling - negen glazen drinkt.’

Barèges: de galerij met de rustbanken

Heilzaam

Met de verspreiding van werken als De omnibus mundi balneis van Ugolino de Montecatini en Michel Savonarole, kwam het wetenschappelijk onderzoek van water opgang, iets waar Rabelais niets in zag; de onderzoekers waren ‘een troep gekke filosofen en medici die hun tijd verdeden met discussiëren waar de warmte van het water vandaan kwam’. Voor Rabelais was het immers duidelijk: ‘die baden zijn warm omdat ze afkomstig zijn van de pis van de goede Pantagruel’. Het onderzoek ging natuurlijk verder en in de eeuw van de Encyclopédie verschenen de eerste verzamelwerken over mineralogie. Dat wil niet zeggen dat alle vragen ondertussen beantwoord werden, want ook nu nog zitten er onbekende bestanddelen in een druppel water. ‘Het analyseren van water is als het ontleden van een lijk,’ zei iemand dan ook.

De kuuroorden beantwoordden aan de mythe van het paradijs op aarde. Het feit dat je gezonder kon worden door in water te liggen of enkele glazen van de bron te drinken was ongetwijfeld een belangrijk element van dat paradijselijk imago. Ontsprongen er in het hof van Eden volgens de bijbel ook geen bronnen? Ontsprongen daar

[p. 9]

niet de rivieren die de tuin bevloeiden om later te vertakken in de Pison, Gichon, Tigris en Eufraat?

Interieur van het Kuuroord in Le Mont-Dore (1891)

Waaruit bestond de geneeskrachtige behandeling in kuuroorden? Eng gezien kwam het neer op baden en drinken. Dit laatste onderdeel kwam al vlug op de tweede plaats: in de negentiende eeuw schreven geneesheren een beperkte dosis voor omdat men de mogelijke giftigheid van het water vreesde bij bovenmatig drinken. Ooit was dat anders geweest. Ugolino de Montecatini had nog aangeraden: ‘Drinken... altijd maar opnieuw drinken tot het water langs de poriën en de blaas er uitstroomt en enkel stoppen met drinken als het water er even snel uit- als ingaat.’ De remedies in kuuroorden omvatten echter meer dan het nuttigen van water: de sfeer was zo minstens belangrijk en ook het reizen er naar toe. Diderot schreef - weliswaar ironisch - in zijn Voyage à Bourbonne: ‘De verste oorden waren de beste. Men rekende meer op de reis dan op de kuur.’ Het was ook moeilijk voor te stellen dat het paradijs om de hoek lag; het moest moeite kosten, dat maakte deel uit van alle zoektochten naar het paradijs. En het reizen was tot de opkomst van de trein een helse tocht: de meesten kwamen te paard, dames prefereerden veelal een draagstoel tot de diligence in de zestiende eeuw werd ingezet.

Het ‘buvette’, de plaats waar mineraalwater gedronken werd, in Vichy

Veel bekende auteurs reisden op deze manier en de kuuroorden waren steeds imposante haltes. Montaigne, Diderot, maar ook Heinrich Heine, Alexandre Dumas en Flaubert beschreven ze. Flaubert in Voyage aux Pyrénées et en Corse: ‘Alle thermale neerzettingen gelijken op elkaar,’ en daarmee doelde hij zeker niet op de bronnen. In Frankrijk was immers elk kuuroord gespecialiseerd (een grote troef ten opzichte van bijvoorbeeld Duitsland waar het water ‘voor alles goed was’). In Aix-les-Bains kon je vooral terecht met reumatiek, had je daarbij last met de spijsvertering dan kon je het beste naar Vichy trekken en het water van Vittel en Evian loste je urineproblemen op. Flaubert had het echter wel over de gebouwen, ‘een drinkhal, de badzalen en de eeuwige salons voor bals die men in alle kuuroorden ter wereld vindt’. Hij besluit: ‘Is het mijn fout dat wat men interessant en zeer eigenaardig noemt mij verveelt?’

‘Intéressant’ en ‘très curieux’ vonden de meeste bezoekers de kuuroorden zeker. Ze waren niet alleen een plezier voor het lichaam, maar ook voor de geest. In welke stijl de gebouwen ook zijn opgetrokken, neoklassicisme, art nouveau of art déco, ze ogen allemaal zeer chic. De romantische omgeving met bergen en meren, de gigantische colonnades, de Engelse tuinen, kiosken in glas en ijzer, het gebruik van de trompe-l'oeil, de glasramen die de nouveau riche weerspiegelden. Het lijken allemaal illustraties bij Duizend-en-één-nacht, waarbij de ontwerpen van de architecten Lucien Woog en Charles Lecoeur (met onder meer de grote thermen en het casino van Vichy) de mooiste zijn.

Vele romans tussen de achttiende-eeuwse Roman de Flamenca en Simenons Maigret à Vichy spelen zich af tegen dit decor. In Lavinia van George Sand wordt een kuuroord in de bergen minstens fantastisch beschreven, zwaar van romantiek en onweer. In Raphael van de Lamartine gaat het om een uitgestorven kuuroord in oktober. Patrick Modiano stelde in Villa Triste een mystiek kuuroord samen uit verschillende steden, waaronder Vivian. Guy de Maupassant beschrijft in Mont-Oriol de opkomst van een kuuroord: ‘In elk thermaal station, opgericht rond een beek die door een boer ontdekt was, spelen zich een hele reeks verbluffende taferelen af. Het begint met de verkoop van de grond door een landman, de vorming van een vennootschap met een fictief kapitaal van enkele miljoenen, de wonderlijke oprichting van een vestiging met dat denkbeeldige fonds, de komst van de eerste arts, met een titel van inspecteur, het verschijnen van de eerste zieken...’ In L'Ame étrangère van de Maupassant komen de zieken en het mondaine gedoe aan bod. Het waren gedroomde lokaties voor vele stationsromannetjes, maar ook voor films (Fellini met Otto e mezzo en Alain Resnais met l'Année dernière à Marienbad bijvoorbeeld).

Roulettenburg

Niet alleen de gebouwen en de omgeving waren rijkelijk, ook de mensen flaneerden er met stijl gekleed. Een kuuroord was een oord van plezier tout court. Een casino hoorde erbij, een feestzaal, een salon, een leeszaal, een café-restaurant, een biljartkamer en - vanzelfsprekend - le cercle, de gokzaal. Le cercle was elders een oord van verderf, een hel, maar in het kuuroord de paradijselijke plaats bij uitstek. Ook over dit aspect is natuurlijk een roman geschreven. Dostojevski behandelt in De speler de passie voor het spel, en laat het afspelen in het fictief kuuroord Roulettenburg, dat geïnspireerd zou zijn op Wiesbaden (hij bezocht ook Baden Ens, Baden-Baden en Saxon-les-Bains). Dostojevski zou in 1865 zelf drieduizend roebel verspeeld hebben aan de roulettetafel van Wiesbaden. Dat bedrag had hij van zijn uitgever gekregen voor de rechten van een van zijn boeken én op voorwaarde dat hij voor 1 november 1868 een nieuwe roman klaar zou hebben. Dat werd De speler.

Vichy: het hoofdgebouw van de Grands Thermes gebouwd door Charles Lecoeur en Lucien Woog (1903)

In het casino kwam de high-society-sfeer volledig tot zijn recht, dat blijkt ook uit De speler. Je leerde er de mensen het best kennen, zoals J.A. Cervini de Macerata in zijn Voyage pittoresque dans les Pyrénées français schreef. De badpakken waarin ze kuurden vertellen immers niets, maar onder het licht van de luchters van het casino schitterden de toiletjes en juwelen: Isidora Duncan pronkte er in Griekse gewaden van delicieuze stoffen in rose Tiepolo; Ida Rubinstein kwam de trap af in een lange tuniek met Byzantijnse en Sassanidische motieven.

Andere mondaine scènes speelden zich af rond de renbanen, golfpleinen en tennisvelden. En overal begeleidden orkesten met tango's en jazzmuziek de bezoekers als musicerende engelen. Er was ook een theater, waar men naast komedies en operettes ook opera's trachtte te brengen. In kleinere kuuroorden waren variété-artiesten als zangers, voordraagsters, goochelaars en acrobaten. Het hoorde erbij, zoals dr. Kuhn zei over het dansen op de avondfeesten; ‘De wals, losjes uitgevoerd, is een uitstekend ondersteunend middel voor de kuur.’ Zou de champagne in het paradijs van deze watersteden niet de zogenaamde verboden vrucht geweest zijn?

De kuuroorden werden altijd al druk bezocht, maar toen het reizen in het begin van de negentiende eeuw tot toerisme evolueerde werden ze belangrijke trekpleisters. Bij de uitbreiding van het spoorwegennet kregen de kuuroorden al snel een station. Samen met de opkomst van de trein verschenen ook reisgidsen als de serie Chemins de fer illustré, dat vanaf 1859 twee maal per maand uitkwam. Voor vijfentwintig centime kon je een nummer van achtenveertig bladzijden kopen. Dat handelde dan over één lijn, met een kaart van het traject, de wegen rond het station en de geschiedenis van de constructie van de lijn. Het is opvallend dat er tussen de vele kunstenaars die de kuuroorden bezochten, nauwelijks bekende schilders zitten. Voor de kuuroorden bevatten de reisgidsen in ieder geval een lijst met hotels (die toen als paddestoelen uit de grond schoten), de namen van artsen, reglementen en tarieven voor de thermen en casino's. Waarschijnlijk schrok dat juist de meestal berooide artiesten af.

■

Vichy: de persoonlijke badkamer