Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 8]

Het verleidelijke drukwerk

Affiche, 1923

De typografie van het ‘Bauhaus’, de hogeschool van het moderne ontwerpen op het gebied van architectuur, meubilair, gebruiksvoorwerpen die in de jaren twintig en een deel van de jaren dertig de toon aangaf vanuit Weimar, was van grote invloed op het drukwerk in Europa. Een bronnenboek met talloze afbeeldingen van de ontwerpen laat briefpapier, lesprogramma's, affiches, rekeningen en manifesten zien. ‘Die typographie ist ein Instrument der Mitteilung. Sie muss eine klare Mitteilung in der eindringlichsten Form sein’ schreef Laszlo Moholy-Nagy in zijn manifest ‘Die neue Typographie’ in 1923.

Bauhaus Drucksachen Typografie Reklame Samengesteld door Gerd Fleischmann Uitgever: Marzona, Düsseldorf, 360 p., Importeur: Idea Books, Amsterdam, f 160.-.
Els Hoek

‘Die Moderne Typografie, die sich heute überall im In- und Auslande durchgesetzt hat, ist im Bauhaus ausgebildet’, staat in een brochure van het Bauhaus uit 1931. Dat is niet overdreven. Het Bauhaus leverde een belangrijke bijdrage aan de ontwikkeling van de typografie. Mede door aan het Bauhaus verbonden kunstenaars als László Moholy-Nagy, Josef Albers en Herbert Bayer, verloor de toegepaste grafiek in de loop van de jaren twintig haar dienende, decoratieve of illustratieve karakter en werd typografie een nieuwe tak van kunst. In plaats van tekst met prenten te ‘verluchten’, gaven de moderne typografen het gedrukte in zijn geheel vorm. De inhoud van de tekst kwam tot uitdrukking in de lay-out, de compositie van woorden, (lees)tekens en eventueel foto's. Mits de boodschap duidelijk overkwam waren alle leesrichtingen, kleuren en technieken geoorloofd.

Maar de oorsprongen van de nieuwe typografie lagen niet in het Bauhaus. Al in 1916 hadden de dadaïsten ideeën geformuleerd over de visuele mogelijkheden van gedrukte tekst. In aankondigingen, affiches en in hun dadaïstische poëzie gaven zij letters en woorden een beeldende dimensie. In 1920 maakte de Russische kunstenaar El Lissitzky Vort Zwei Kwadraten, het schoolvoorbeeld van eenheid van tekst en beeld. Aan het net opgerichte Bauhaus werd toen nog met een ets, houtsnede of litho geïllustreerd. De nadruk lag op ‘kunstdrukwerk’; voor gebruiksdrukwerk was nauwelijks aandacht, zoals het traditionele briefpapier van het vroege Bauhaus illustreert.

Het ‘Staatliches Bauhaus’ in Weimar ontstond in 1919 uit een fusie van de Hochschule für Bildende Kunst en de in 1906 door de Belgische architect Henry van de Velde gestichte kunstnijverheidsschool. Architect Waker Gropius kreeg de leiding. Hij streefde naar een nieuwe vorm van kunstonderwijs waarbij ruim aandacht werd besteed aan de praktische kanten van het vak en schilder- en beeldhouwkunst in dienst stonden van de architectuur. Alles met het oog op de integratie van kunst in het maatschappelijk leven. Op het eerste Bauhausprogramma uit 1919 verbeeldde Lyonel Feininger het ideaal in een houtsnede getiteld Die Kathedral der Zukunft. Waker Gropius achtte de nieuwe technische ontwikkelingen niet geschikt voor kunst; die leidden maar tot oppervlakkigheid en materialisme. Hij wilde terug naar het handwerk. De benamingen waarmee docenten en studenten werden onderscheiden, zijn tekenend voor de romantische ideeën waarop het onderwijs aan het Bauhaus gedurende de eerste jaren was gestoeld: ‘Meister’, ‘Gesellen’ en ‘Lehrlingen’.

In 1921 vestigde Stijl-redacteur Theo van Doesburg zich voor langere tijd in Weimar. Hij had uiteraard forse kritiek op het Bauhaus. In een brief aan J.J.P. Oud van 21 juni noemt hij de school een ‘verzamelplaats van langharige geestesgymnasten vergiftigd door de nicotine van de ruïneromantiek’. Tijdens open middagen op zijn atelier maakte Van Doesburg studenten van het Bauhaus enthousiast voor de ideeën van De Stijl. Daarmee legde hij de basis voor de koerswijziging die plaatsvond met de opvolging van ‘Meister’ Johannes Itten door de Hongaarse kunstenaar László Moholy-Nagy, in maart 1923. Uitgangspunt bleef een reële plaats van kunst in de maatschappij. Vorm en inhoud werden echter niet meer bepaald door factoren ‘van boven af’, maar door de praktische eisen die de maatschappelijke realiteit stelde. De architectuur verloor haar positie als ‘moeder der kunsten’; elke discipline had zijn eigen wetten en zij werkten op gelijke voet naast en met elkaar.

Houtsnede van Lyonel Feininger voor het Manifest van Bauhaus

Prospektus voor Bauhaus-drukwerk uit 1922

Contrastrijk

Met name voor de grafische vormgeving aan het Bauhaus was Moholy-Nagy van groot belang. Kort na zijn aanstelling verving hij het klassieke briefhoofd door een ontwerp van eigen hand in rode en zwarte schreefloze letters. Ook verzorgde Moholy-Nagy het drukwerk bij de eerste grote Bauhaustentoonstelling in de zomer van 1923. In het boek Staatliches Bauhaus in Weimar 1919-1923 dat bij dezelfde gelegenheid verscheen, zette hij bovendien zijn ideeën over typografie uiteen. Typografie is een communicatiemiddel, aldus Moholy-Nagy, en een exacte weergave van de boodschap met eigentijdse middelen als fotografie staat dus voorop. Om de aandacht op de boodschap te vestigen is een gevarieerd en contrastrijk gebruik van het zetmateriaal nodig. Nooit mag de duidelijkheid worden opgeofferd aan een vooropgezette esthetiek.

Moholy-Nagy gaf de grafische vormgeving aan het Bauhaus in theorie en praktijk een belangrijke impuls. Toch kwam typografie in 1924 en 1925 nog niet als apart vak in het onderwijsprogramma voor. In Weimar ontbraken de benodigde faciliteiten. Er waren slechts enkele handpersen voor vlak-en diepdruk en een oude boekdrukpers, zodat de vervaardiging van gebruiksdrukwerk altijd moest worden uitbesteed. Na de verhuizing van het Bauhaus naar Dessau in 1925, konden studenten zich echter specialiseren in typografie op de eerst door Herbert Bayer en vanaf 1929 door Joost Schmidt geleide reclameafdeling. Daaraan was een modern ingerichte zetterij annex drukkerij verbonden en vanaf 1925 werd dan ook al het drukwerk van het Bauhaus binnenshuis uitgevoerd. Bovendien werden opdrachten van buitenaf aangenomen. Voor diverse bedrijven maakte de reclameafdeling advertentiemateriaal en in samenwerking met andere afdelingen werden inrichting en belettering van tentoonstellingsstands en presentatieruimtes verzorgd. Maar het meeste drukwerk had toch betrekking op de school zelf: onderwijsprogramma's en voorlichtingsmateriaal, briefpapier, uitnodigingen, affiches en toegangskaarten voor tentoonstellingen en manifestaties, folders en advertenties voor aan het Bauhaus vervaardigde gebruiksprodukten en niet te vergeten de beroemde serie ‘Bauhausbücher’.

[p. 9]

De invloed van het Bauhaus op de Europese typografie en reclame

Affiche tentoonstelling 1923

Huisregels

In Bauhaus drucksachen typografie reklame wordt op een kleine 300 pagina's met fraaie reproducties een overzicht gegeven van dit drukwerk: van het eerste programma uit 1919 met Feiningers Kathedral der Zukunft tot en met Mies van der Rohe's aankondiging van de sluiting van de school op 10 augusus 1933. Naast de gebruikelijke indeling (Weimar 1919-1925 - Dessau 1925-1932 - Berlijn 1932-1933) is het materiaal geordend naar aard en/of functie (gebruiksdrukwerk, gelegenheidsdrukwerk, prentbriefkaarten, bauhausboeken etc.). Bij zo'n grote hoeveelheid uiteenlopend materiaal is een dergelijke ordening moeilijk consequent vol te houden. Samen met de achterin het boek opgenomen index naar kunstenaar draagt zij echter wel bij tot de toegankelijkheid ervan. In aparte hoofdstukjes worden voorbeelden gegeven van niet direkt op de school betrekking hebbend werk van de belangrijkste Bauhaustypografen. Bijvoorbeeld alfabetontwerpen en drukwerk en advertenties voor diverse bedrijven en instanties.

[...]e nummer van het tijdschrift van de Bauhaus-hogeschool, 1919

De programmatische tekst van Moholy-Nagy uit 1923

Voorin het boek staan gegevens vermeld over de gebruikte letter, papiersoort, omslag en over de toegepaste zet- en reproductietechniek. Dat geeft al aan dat Bauhaus drucksachen typografie reklame niet alleen met zorg vervaardigd drukwerk toont, maar daar zelf ook een voorbeeld van is. Ontwerper Gerd Fleischmann vermeed bewust een Bauhaus-achtige typografie, zoals een reproductie van een bladzijde uit Moholy-Nagy's Die Neue Typographie naast de bladzijde waarop Fleischmann dezelfde tekst vormgaf duidelijk laat zien. Maar het materiaal werd evenmin in een totaal afwijkende omgeving geplaatst. Met een speelse maar terughoudende lay-out en typografie bracht Fleischmann een mooi geheel tot stand waarbinnen de Bauhausontwerpen goed tot hun recht komen.

Ook de samenstelling van het boek werd verzorgd door Gerd Fleischmann. Helaas ging hij daarbij minder zorgvuldig te werk. Met geen woord wordt gerept over het doel van de publikatie en de criteria op grond waarvan het materiaal werd geselecteerd en geordend. De nadruk ligt duidelijk op het voor het Bauhaus zelf bestemde drukwerk, maar hoe het gepresenteerde zich verhoudt tot de totale produktie blijft een vraag. De onderschriften bij de afbeeldingen geven weliswaar uitvoerige technische informatie, maar gegevens over de verblijfplaats van het werk en/of herkomst van de foto's ontbreken. Tenslotte is vooral de afwezigheid van enige historische achtergrondinformatie een gemis. Een inleiding over de geschiedenis van het Bauhaus en met name de grafiek/reklameafdeling was zeker op zijn plaats geweest. Wél zijn teksten opgenomen van Moholy-Nagy, Albefs en Bayer die een indruk geven van hun theoretische uitgangspunten, en van niet aan het Bauhaus verbonden kunstenaars-typografen als Schwitters, Lissitzky en Tschichold. Ook elders in Duitsland, in heel Europa werd nagedacht over een visueel aantrekkelijke en tegelijk functionele combinatie van tekst en beeld. Het zou interessant zijn om ideeën en werk van de nieuwe typografen te vergelijken en de wisselwerkingen die ongetwijfeld plaatsvonden te reconstrueren.

Bauhaus drucksachen typografie reklame is een bronnenboek. Behalve prachtige staaltjes van typografie zijn de ontwerpen tevens documenten met een schat van informatie over de geschiedenis van het Bauhaus. De jaarlijkse Bauhausprogramma's geven bijvoorbeeld inzicht in de opzet van de school en tonen de hierboven al kort aangegeven veranderingen in het karakter van het onderwijs; huisregels vertellen over de dagelijkse gang van zaken (‘leere milchflaschen gespült in die teeküche stellen’!) en foto's tekenen de sfeer aan de school. Omdat het Bauhaus-briefpapier nogal eens van uiterlijk veranderde staat veel correspondentie afgedrukt. Dat levert informatie over zakelijke en persoonlijke contacten. Tentoonstellingen en manifestaties waarop Bauhauskunstenaars met werk naar buiten traden kunnen gereconstrueerd worden aan de hand van een grote hoeveelheid gelegenheidsdrukwerk. Samen met folders en advertenties voor met name de metaalen meubelwerkplaats en de weverij, geeft dat een beeld van de verschillende activiteiten die aan het Bauhaus plaatsvonden.

Tenslotte biedt het rijke materiaal aanknopingspunten voor een stilistisch onderzoek naar de grafische vormgeving aan het Bauhaus. De selectie is omvangrijk genoeg om representatief te zijn. Het boek gewoon van voor naar achter doornemen is niet aan te bevelen; dat schept alleen maar verwarring, ook al omdat de ontwerpen niet chronologisch of naar kunstenaar zijn gerangschikt. Maar heen en weer bladerend en vergelijkend worden de overeenkomsten én verschillen tussen de Bauhaustypografen zichtbaar en ontstaat bovendien een idee van de in de loop van de jaren plaatsvindende stilistische ontwikkelingen. Moholy-Nagy's vroege ontwerpen hebben bijvoorbeeld een volle, door lijnen en balken verdeelde bladspiegel. Zij maken een strengere en vooral ‘zwaardere’ indruk dan de ontwerpen van eind jaren twintig waarbij hij veel gebruik maakte van fotografie. Vergeleken met het werk van Herbert Bayer zijn echter ook de late ontwerpen van Moholy-Nagy nog massief. Bayer gebruikte nauwelijks lineaire kaders maar plaatste de beeldelementen vrij, liefst schuin in het vlak waardoor een licht en ruimtelijk effect ontstond.

Al is de eerste indruk misschien anders, Bauhaus drucksachen typografie reklame is meer dan een aangenaam ogend prentenboek. Voor wie de moeite neemt om zich in het materiaal te verdiepen en geen angst heeft voor kleine lettertjes is het een bron van informatie over het Bauhaus én over een kunsttak waarvan de geschiedenis nog grotendeels moet worden geschreven.

■