Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 5]

Wat een toewijding, wat een vuur!
De briefwisseling van André Gide en Jef Last

André Gide en Jef Last

Andre Gide - Jef Last. Correspondance 1934-1950 Samengesteld, ingeleid en van noten voorzien door C.F. Greshoff Uitgever: Presses universitaires de Lyon, 191 p., f 46,05
Rudi Wester

Jef Last (1898-1972), schrijver en sinoloog, polyglotte journalist en communist, zeeman, provo en nog veel meer, was jarenlang intens bevriend met de Franse schrijver André Gide. Vijftien jaar na diens dood schreef hij Mijn vriend André Gide (1966).

Op 6 oktober 1935 noteert André Gide in zijn dagboek: ‘Ik voelde voor Jef Last die soort plotselinge en heftige sympathie die niet door kunstmatige hindernissen wordt tegengehouden en die alleen maar onstuimiger schijnt te worden door de ergerlijke sociale verschillen.’ Met die sociale verschillen viel het overigens wel mee, beiden waren afkomstig uit gegoede burgerlijke families. Maar Gide hield er van om Jef Last als een ‘marin hollandais’, een typisch Hollandse zeeman, te zien en hoewel Last dat beroep wel uitgeoefend had, was hij dat toen ze elkaar ontmoetten, allang niet meer.

Gide spreekt op het Rode Plein een in memoriam voor Gorki uit, 20 juni 1936

In zijn uitstekende, goed gedocumenteerde inleiding bij de briefwisseling Gide-Last geeft de samensteller C.J. Greshoff (inderdaad, de zoon, hoogleraar Frans in Kaapstad) een onthullend kijkje op dit moedwillig of half-bewust spel der misverstanden tussen beide schrijvers. ‘Vergiste’ Gide zich in Last als schrijver-arbeider, Last vergiste zich ook in Gide omdat hij in hem de Grote Communistische Schrijver zag. Pas toen hij meer werk van hem gelezen had en hem beter had leren kennen, zag hij in dat Gide natuurlijk wel een groot schrijver was maar verder ‘volkomen de gave om politiek of economisch te denken’ miste. Althans, in de ogen van Last.

Ze hadden elkaar in 1934 ontmoet tijdens een bijeenkomst van de Association des Ecrivains et Artistes Révolutionnaires in het Palais de la Mutualité. De 65-jarige Gide raakt meteen gecharmeerd van de dertig jaar jongere Last die in Nederland als schrijver net is doorgebroken met Zuyderzee, een roman over de strijd van de Urker vissers tegen de afsluiting en ook over de liefde tussen Theun en Auke (Gide, die bij de vertaling van deze roman bij Gallimard assisteert, zal waarderend over het thema zeggen: ‘Eindelijk eens een gezonde homoseksueel, geen beklagenswaardige neuroticus’). Beiden voelen zich zeer aangetrokken tot de communistische idealen, zij het met verschillende achtergronden. Jef Last was, na een geschil met de SDAP over de koloniale kwestie, in 1931 lid geworden van de Communistische Partij Holland, had in Moskou gewerkt aan de totstandkoming van de literaire Sovjet-encyclopedie en was een overtuigd en actief communist. André Gide interesseerde zich niet zo zeer voor de politieke heilsboodschap als wel voor de prachtige perspectieven die het de jeugd bood: geen godsdienst, gezin of burgerlijke opvoeding die zijn eigen ontwikkeling zo verpest hadden. Hij was enkele jaren daarvoor bij zijn vrouw Madeleine vertrokken om in Parijs te gaan wonen en bevond zich in een soort creatief en sociaal vacuüm waarin nieuwe ontmoetingen en ideeën welkom waren. Hoe enthousiast Gide over zijn pasverworven vriend Last was, blijkt uit zijn beschrijving tegenover Claude Mauriac: ‘Wat een verbazingwekkende jongeman! (...) Wat een toewijding! Wat een vuur! Wat een guldheid! Hoewel zijn boeken in Nederland zeer goed verkopen, heeft hij nooit een cent omdat hij altijd thuisloze kameraden om zich heen heeft die hij onderdak en eten geeft. Hij heeft alle beroepen uitgeoefend. Hij kent alle talen.’

Joseph Conrad, Gide, Valery Larbaud en mevrouw Conrad in 1911. Foto afkomstig uit het Album Gide', een iconografie met 311 illustraties die onlangs bij Gallimard is verschenen.

Last bracht frisse lucht mee in het intellectuele milieu van Gide en wat de vriendschap van de grote Franse schrijver voor Last betekende, formuleerde hij in 1960 tegen Bibeb: ‘'t Betekende in de eerste plaats dat ik het schrijven niet meer alleen zag als literair wapen in de klassestrijd. Het hield ook in: een poging tot grotere eerlijkheid. Ik kreeg meer eerbied voor 't handwerk, voor de taal.’

Spaanse tragedie

Veelvuldig zijn dan ook de uitwisselingen in deze Correspondance over beider werk - Last heeft zeer veel romans van Gide in het Nederlands vertaald - maar hoogtepunt vormen de discussies over Hitler-Duitsland, de brieven over de Spaanse burgeroorlog en de kwestie die in dezelfde tijd speelde: of Gide, die na zijn teleurstellende reis naar de Sovjet-Unie in 1936 - onder anderen met Last - zijn teleurstelling met Retour à l'URSS nu openbaar moest maken of niet, juist nu Rusland besloten had om de republikeinen in Spanje te steunen. Jef Last had zich in september aangemeld bij het 5e regiment, een communistisch elite-regiment onder leiding van de legendarische Enrique Lister, en vocht hartstochtelijk in wat hij zag als het definitieve gevecht tussen het communisme en fascisme (waarover hij het nu zo ten onrechte vergeten De Spaanse tragedie gepubliceerd heeft). Maar ook hem hadden de twijfels al besprongen. Gide weet hem, zelfs in de loopgraven, te overtuigen van het nut van publicatie van Retour de l'URSS, want op 14 november schrijft Last terug: ‘In het algemeen gesproken geloof ik dat je er toch gelijk in hebt dat die propaganda (van de Russen), die slechts op leugens gebaseerd is, moet ophouden. Zelfs de heroïsche tragedie hier (= in Spanje) dient, goedkoop, tot meerdere glorie van de baas.’ Het is een dapper standpunt, want hij is nog officieel lid van de Partij. Maar hij kan en wil zijn vriend niet afvallen. De aarzelingen en gewetensconflicten van Jef Last zijn uitvoerig te lezen en geven een verhelderend inzicht in de achtergronden van ‘zijn’ Spaanse tragedie, waaruit hij, in zijn eigen woorden, terug kwam als een ‘geestelijk vrij mensch’. Helaas ontbreken hier de reacties van Gide omdat zijn brieven uit de periode 1934-1938 tijdens een huiszoeking bij Last door de Gestapo meegenomen zijn. De samensteller ondervangt dit euvel door in verhalende vorm of citaten van derden deze periode zo correct mogelijk te reconstrueren.

Maar als Last in maart '38 openlijk met

Vervolg op pagina 14