Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 8]

Wij reisden langs parallelle wegen
Jane Bowles' biografe Millicent Dillon over haar studieobject

Out in the world, een selectie uit de brieven van Jane Bowles, werd geredigeerd door Millicent Dillon (zie voor een bespreking hiervan pag. 3), die eerder een biografie over haar schreef: A Little Original Sin (1981). Enige weken geleden werd er in Amsterdam een symposium gehouden over Jane Bowles, de getroubleerde schrijfster van het toneelstuk In het tuinhuis, dat vorig jaar door Globe is opgevoerd, de roman Two Serious Ladies en een zestal korte verhalen. Deze laatste zijn in Nederlandse vertaling verschenen onder de titel Eenvoudige genoegens. Millicent Dillon was aanwezig op het symposium en Anke Manschot sprak met haar.

Millicent Dillon

Anke Manschot

‘Jane Bowles was een dappere, buitengewoon getalenteerde vrouw, maar ik kan niet zeggen dat ik haar adoreer,’ zegt Bowles-biografe Millicent Dillon. ‘Ik weet niet eens of ik haar gemogen zou hebben, als ik haar persoonlijk had gekend. Over iemand schrijven is totaal iets anders dan met iemand leven. Haar ziekelijke twijfelzucht zou me stapelgek hebben gemaakt. Ik ben óók geen type waar Jane op gevallen zou zijn. Ik ben te veel middle-class, te rechtlijnig. Ik drink niet genoeg en ben niet wild en gek genoeg. Maar zij was een schrijfster die het waanzinnig belangrijk vond dat haar werk werd gelezen en dat ze succes had. Door mijn boek was ik in staat haar daarbij te helpen en dat zou haar gelukkig hebben gemaakt.’

Millicent Dillon is een energieke dame, sportief in lange broek en gymschoenen, die haar woorden met heftige armbewegingen of een schaterlach onderstreept. Ze is verbaasd en verrast dat de populariteit van haar studie-object in Nederland stijgende is en dat Jane Bowles hier in bepaalde feministische kringen als een heldin, een dode weliswaar, is ingehaald. In het laatste nummer van Lust en Gratie, lesbisch cultureel tijdschrift, schrijft Isabel Hoving bijvoorbeeld dat Bowles ‘een van de nieuwe heldinnen van de beweging’ is.

‘Waarom zouden ze haar zo willen zien?’ vraagt Dillon me wel drie keer, ‘Amerikaanse feministen moeten niet veel van Jane hebben, omdat ze niet het voorbeeld van een geslaagde, strijdbare vrouw is. In hun ogen was Jane te afhankelijk, te zelfdestructief. Geen vrouw om je mee te identificeren. Het was teleurstellend voor me dat Jane verleden jaar niet op een lijst voorkwam van belangrijke vrouwelijke Amerikaanse auteurs, al wordt ze in de Verenigde Staten wel meer gelezen de laatste jaren.’

De biografie A little original sin is inderdaad geen heldendicht of successtory. Jane Bowles (1917-1973) liet slechts een klein oeuvre na: een toneelstuk, zes korte verhalen en een roman. Nadat ze de dertig was gepasseerd, kampte ze met zulke schrijfmoeilijkheden dat ze geen enkel verhaal meer kon voltooien. Ze liet notitieblokken vol onafgemaakte verhalen na. Toen ze negentien was, schreef ze al aan een vriendin: ‘Ik word misselijk bij het idee een pen op papier te zetten voor welk doel dan ook, literair of iets anders.’ Een vriend van haar vertelt in de biografie dat ze haar hele leven niets anders deed dan dingen uitstellen. Als Jane een voorbeeld voor vrouwen moet zijn, dan is het haar niet aflatend gevecht creatief van de grond te komen. Dillon: ‘Het gaat erom of je die strijd interesssant vindt. Voor veel Amerikanen is het beangstigend naar die machteloosheid te kijken. Een vrouw die onderworpen bleef aan haar lot.’

Eén verklaring voor de groeiende belangstelling voor Jane Bowles is dat ze een turbulent, bohémienachtig leven leidde en dat haar humor, originaliteit en excentriciteit zich in haar werk weerspiegelt. In vooroorlogse Newyorkse kunstenaarskringen was Jane een gevierd middelpunt, altijd kwam ze geestig uit de hoek. Never a dull moment with Jane! In 1938 trouwde ze met de biseksuele schrijvercomponist Paul Bowles, een relatie die al snel platonisch werd. Hoewel Jane gepassioneerde verhoudingen met vrouwen aanging, bleef ze tot aan haar dood financieel en emotioneel afhankelijk van Paul. Hoe gescheiden ze vaak ook leefden, hij kwam altijd te hulp als ze weer eens in moeilijkheden zat. Omgekeerd deed hij, volgens Dillon, nooit een beroep op haar. Hij was de rots in haar leven.

Schrijfkramp

Amerikaanse feministen hebben het Dillon kwalijk genomen dat ze Paul zo positief heeft afgeschilderd. ‘Ik had veel gemener tegen hem moeten zijn, want het was toch overduidelijk dat zij een schrijfkramp had omdat híj zo'n succes had. Daar geloof ik niet in. Ze raakte geblokkeerd door haar innerlijke conflicten. Natuurlijk is het niet makkelijk iemand naast je te hebben die zeer produktief en zeer geslaagd is. Die jouw problemen niet herkent. Zijn succes heeft haar geen barst geholpen. Maar hij probeerde wat in zijn macht lag, moedigde haar aan met schrijven door te gaan, gaf suggesties en hielp haar in twee gevallen een verhaal af te schrijven. Hij was geen Leonard Woolf, koesterde Jane niet iedere minuut van de dag. Daarvoor leefde ze te vaak apart, en ging hij te veel op in zijn eigen werk. Toen Jane in haar latere levensjaren geestelijk en lichamelijk volledig aftakelde, kon hij de verzorging niet aan. Hij heeft haar naar een psychiatrische kliniek moeten brengen. Leonard zou in dat geval Virginia persoonlijk hebben gevoed.’

Van Amerikaanse lesbiennes kreeg Dillon het verwijt dat ze het lesbische leven van Bowles onvoldoende heeft belicht. ‘Als biograaf hoef je niet dezelfde seksuele geaardheid als je subject te hebben, om erover te kunnen schrij-

[p. 9]

ven. Wel moet je zeer voorzichtig zijn met het weergeven van andermans gevoelens. Ik heb Jane voor zichzelf laten praten, bijvoorbeeld als ze in een brief over haar passie voor de Marokkaanse Cherifa spreekt. Of ik laat anderen over haar aan het woord. Omdat ik zelf iemand ben die aan privacy hecht, ben ik inderdaad niet gaan graven in haar seksuele leven.’

Jane Bowles hield zich afzijdig van politiek, wetenschap, getheoretiseer en geanalyseer. Aan discussies had ze een hekel. Een goede vriendin herinnerde zich slechts één serieus gesprek met Jane. Wel kon ze eindeloos praten over haar minnaressen, haar vrienden en haar vriendinnen. Ze had een ongebreidelde fantasie, van alles maakte ze een spel. ‘Ze is verdronken in haar verbeelding,’ zegt Dillon. Hoe spontaan en speels ook, ongecompliceerd was ze allerminst. Een van haar bijnamen was dan ook Complications Janie. Haar lijst van fobieën groeide met de jaren. Wekenlang kon ze een treinreis uitstellen, omdat er één tunnel in het traject zat. Blijkbaar is ze nooit op het idee gekomen professionele hulp te zoeken. Een vriend die Jane ‘grappig en charmant’ vond, vertelde aan Dillon dat Jane iedere minuut van haar leven op het randje van hysterie was. In Two Serious Ladies, haar enige roman, laat Jane een van de vrouwelijke personages zeggen: ‘Maar het mooie van mij is dat ik altijd maar één stap van de wanhoop verwijderd ben...’

Het knappe van Bowles is dat ze in een of enkele zinnen complexe relaties kon beschrijven. In Two Serious Ladies beschrijft ze de sadistische verhouding tussen het echtpaar Copperfield als volgt: ‘Meneer Copperfield stelde zijn vrouw principieel nooit gerust. Hij eerbiedigde haar angsten.’

In 1973 kwam Dillon via de schrijfster Virginia Waugh in aanraking met Jane Bowles. ‘Ik beschouw mezelf als zeer belezen en literair op de hoogte,’ zegt Dillon, ‘maar op dat moment had ik nog nooit van Jane Bowles gehoord. Haar lezerskring was zeer klein. Haar roman was een openbaring voor me. Zo opmerkelijk en zo ongewoon! Haar figuren balanceren allemaal op een rand, een zeer beangstigende rand. Ze leven van moment tot moment, zonder het geringste vermoeden te hebben wat het leven hen zal brengen.’

‘Toen ik Two Serious Ladies herlas, realiseerde ik me dat de persoon erachter een bijzondere vrouw moest zijn, anders had ze zo niet kunnen schrijven. Ik voelde ook dat haar werk raakvlakken met mijn fictie had. In mijn verhalen komen ook bizarre figuren voor die zich zomaar aan me opdringen en die voor mezelf vaak onverklaarbaar en raadselachtig zijn. Een vreemdheid gelijk aan de hare.

Kip of vis

Ik vraag Dillon wat ze bedoelde toen ze schreef dat de stem van Jane Bowles een medium was.

‘Jane Bowles was in zekere zin een mystica. De figuren in haar werk zijn niet meteen de mensen die je op straat tegenkomt. Right? Zij vertelt ons over het leven dat zich afspeelt behind ordinary existence. Voor Jane had iedere handeling, hoe onbeduidend ook, een diepere betekenis. Iedere keuze was voor haar uiteindelijk een morele keuze. Daarom kon ze ook zo moeilijk beslissen, kon ze er bijvoorbeeld uren over tobben of ze kip of vis zou eten. Ze is een lastig medium. In haar werk praat ze over God, zonde, en verlossing, terwijl ze er nooit in geloofde en het als ridicuul verwierp. Volgens mij is ze beïnvloed door de kabbala, al ontkent Paul dat ze er ooit mee kennis heeft gemaakt. Het blijft dus een interpretatie. Ik pretendeer ook niet alles van haar te weten en alles te kunnen verklaren. Het enige dat je als biograaf kunt doen, is proberen zoveel mogelijk een coherent beeld van haar te geven.’

Toen Dillon besloot zich in het leven van Jane Bowles te verdiepen, zat ze met haar eigen literaire werk in een zwarte periode. Haar roman The One in the Back is Medea en haar verhalenbundel Baby Perpetua and Other Stories kregen enkele lovende kritieken, maar de meeste recensenten snapten niet waar het over ging. Ook haar uitgever was niet meer zo toeschietelijk. ‘Ik was nogal wanhopig, wist niet hoe ik verder zou moeten. De biografie is geen vlucht voor mijn fictie geweest, maar een poging iets te schrijven dat gemakkelijker geaccepteerd en begrepen zou worden. Nu kon ik een figuur kiezen, in plaats van dat ik werd overmeesterd door mijn personages. Door me met een ander leven bezig te houden, hoopte ik ook meer van het mijne te begrijpen. Biografieën zijn enorm populair in de Verenigde Staten. Waarschijnlijk omdat Amerikanen dol op gossip zijn, al heb ik nagestreefd die behoefte niet te bevredigen. Serieuze fictie wordt sporadisch gelezen, de angst voor de verbeelding is te groot.’

Jane Bowles, 1956

In 1975 schreef Dillon aan Paul Bowles of er gegadigden voor een biografie waren. Het antwoord was ontkennend. Bowles, die net als Jane absoluut niet in literatuuranalyses is geïnteresseerd, antwoordde dat het leven van Jane niets, maar dan ook niets met haar werk te maken heeft, maar wilde haar wel ontvangen. Amusant is dat Dillon de hele biografie heeft doorspekt met verbanden tussen leven en werk en dat Paul het toch een goed portret van zijn vrouw vindt.

In 1977 kreeg Dillon een toelage om full-time aan de biografie te werken. Voor haar gevoel heeft ze te weinig tijd gehad. Drie jaar! Na twee jaar hield de geldstroom op en moest ze op eigen kosten de biografie afronden. Een valkuil voor biografen is dat ze door hun subject worden verpletterd, dat ze het beginnen te haten. Of de adoratie overheerst, zodat ze niet objectief kunnen zijn. Mijn ervaring was, om het beknopt te zeggen, dat Jane en ik langs parallelle wegen reisden. Ze is een levensgezellin geworden.’ Dillons leven ziet er anders uit dan dat van Jane. Pas op 37-jarige leeftijd begon ze te schrijven, na een carrière als natuurkundige. ‘Vraag me niet waarom ik die studie heb gevolgd, want ik weet het antwoord niet. Niemand heeft me gedwongen. Het is nooit een passie geweest, vanaf het begin heb ik getwijfeld. Misschien hoopte ik dat de logica me zou controleren, want ik was een zeer verward mens. Natuurkunde is altijd iets uitwendigs voor me geweest. In tegenstelling tot schrijven had het niets met mijn leven te maken.’

Een ziekte van de wil

Herkent u Janes schrijversblokkade? vraag ik haar. ‘Iedere schrijver is bang voor het blanke papier. Maar Jane heeft nooit kunnen terugvallen op een schrijftechniek, die ik wel heb ontwikkeld. Iedere keer als ze schreef, was het alsof ze het voor de eerste keer in haar leven deed. Verder leed ze zoals ze dat noemde aan een ziekte van de wil. Ik beschik wel over voldoende discipline, maar heb toch ook heel wat onafgemaakte manuscripten liggen. Wat ik vooral herken is haar gebrek aan zelfvertrouwen. Haar kwetsbaarheid als schrijfster. Haar wanhoop als ze negatieve kritieken kreeg. Over haar toneelstuk In het tuinhuis schreef een criticus dat hij op het podium alleen maar een stelletje gekken had gezien. Gertrude Stein trok zich van kritiek niets aan, die begon gewoon aan haar volgende boek. Waren we allemaal maar zo gezegend als zij.’

Millicent Dillon verzorgde ook de uitgave van Out in the World, selected letters of Jane Bowles. Honderddrieëndertig ongedateerde brieven die ze als een historische speurneus chronologisch achter elkaar heeft geplaatst, gelardeerd met fragmenten uit de onvoltooide roman Out in the World.

Dillon is het direct met me eens dat Janes brieven weinig literair zijn. ‘Not a bit.’ Uit haar brieven spreekt geen ‘golden rebel’, maar: een klagerige, gekwelde vrouw die oeverloos uitweidt over onbelangrijke kwesties, bijvoorbeeld of ze in Pauls afwezigheid nu wel of niet zijn appartement zal onderverhuren. Dillon: ‘Mijn uitgever zei dat hij die brieven over dat appartement niet kon uitstaan. Die dreven hem tot waanzin. Maar ik zei: Zo was ze. Op die manier leefde ze. Ze had een obsessie voor details.’

In een van haar talrijke brieven aan Paul (die ze Bubble noemde) schrijft Jane dat ze voor haar gevoel pas een brief heeft geschreven, als ze een probleem presenteert. Zelf noemde ze de brieven, waarin ze haar obsessies uitstalde ‘agonizers’. In geen enkele brief worden filosofische of literaire kwesties aangestipt. Geen woord over de Tweede Wereldoorlog, over de jodenvervolging. Ze was de gevangene van haar eigen beslommeringen. Voortdurend komt ze terug op haar onmacht te schrijven. De brieven als compensatie daarvoor.

‘Ik wil haar niet veroordelen. Je zult haar moeten accepteren zoals ze is. Deze bundel is een andere, intieme manier om met Jane kennis te maken, zonder dat mijn stem er telkens tussendoor klinkt. Wat je er ook van kunt zeggen, de brieven zijn openhartig. Nemen je direct mee naar haar leven.’

Jammer is dat de brieven die Jane naar haar dominante jiddische moeder Claire Auer schreef, onvindbaar zijn. Die zouden dan misschien meer helderheid verschaffen over de gecompliceerde relatie die ze met haar moeder had. Uit brieven van Claire naar Jane blijkt dat deze haar dochter altijd als kind is blijven zien. Toen Jane allang volwassen was, bleef haar moeder haar schrijven: poets je tanden, ga naar de tandarts enzovoort.

In een van haar brieven klaagt Jane dat de literaire wereld geen aandacht aan haar besteedt. Dat ze nooit een O. Henry-prijs heeft gekregen. Millicent Dillon kreeg in 1981 de O. Henry-prijs voor een van haar korte verhalen. ‘Dat was stom geluk. Natuurlijk ben ik er blij mee, maar waarom kreeg ik die prijs alleen voor dát verhaal? Zijn de andere niet goed? Ondanks die prijs ben ik geen succesvol schrijfster. Nog steeds moet ik knokken voor publikatie en krijg ik verhalen retour. Ik herinner me nog hoe blij ik was toen mijn eerste korte verhaal in Engeland werd gepubliceerd. Nu verandert mijn leven, dacht ik. Roem en geld en alles waar je over droomt. Iedereen zal van me houden. Tot je erachter komt dat er fundamenteel niets is veranderd.’

■