Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 13]

De verfijnde kunst van het sfeer scheppen
Geisha's en hun beroepspraktijk

Ichigiku (Liza Dalby) onderhoudt zich met een gast

Geisha Door Liza Dalby Uitgever: Vintage Books, 347 p., f 42,70 Importeur: Van Ditmar
Lodewijk Brunt

Geisha's vormen in westerse ogen het symbool bij uitstek van vrouwenonderwerping. Ze worden gezien als de belichaming van dienstbaarheid en zelfverloochening, vrouwen die hun leven wijden aan de vervulling van grillige en bizarre mannenwensen. Erger dan hoeren. In de verhalen die over geisha's verteld worden komen ze dikwijls naar voren als mysterieuze wezens, die hun positie van volstrekte ondergeschiktheid moeiteloos zouden weten te combineren met seksuele losbandigheid. Het soort superstoeipoezen waar iedere rechtgaarde man van droomt. Maar zulke fantasieën worden doorgaans niet gehinderd door enige kennis van zaken, ze zeggen hooguit iets over degenen die dergelijke verhalen vertellen en bitter weinig over het leven en werk van de geisha's zelf. ‘Het idee van een geisha als een dom giechelend slavinnetje van mannen is een absurd stereotype dat buiten Japan opgeld doet,’ zegt de Amerikaanse antropologe Liza Dalby in haar onlangs verschenen studie van ‘de wereld der bloemen en wilgen’, zoals in Japan de gemeenschap van geisha's wordt genoemd.

Dalby weet waar ze over praat, want in het midden van de jaren zeventig heeft ze in het kader van haar onderzoek zélf een geisha-opleiding genoten in Kyoto en heeft ze een tijd lang als geisha gewerkt. ‘Geisha's zijn ook niet gewoon hoogwaardige dienstertjes,’ voegt ze aan haar uitspraak toe. ‘Met het inschenken van een kopje sake voor een klant heb je de mate van fysieke “dienstverlening” die van een geisha wordt verwacht wel zo'n beetje gehad, en dan gaat het nog eerder om een ceremoniële handeling dan om een functionele. Het is bovendien voor de klant in kwestie verplicht dat hij deze dienst op zijn beurt ook verleent door een kopje sake voor de geisha in te schenken.’

Dalby beschrijft het geisha-bestaan van binnenuit, waarbij ze overvloedig uit haar eigen ervaringen en waarnemingen kan putten. Hoewel een dergelijke manier van onderzoek doen - de methode van de ‘participerende observatie’ - het handelsmerk is van de antropologie, moet deze onderneming buitengewoon moeilijk zijn geweest. Geisha's vormen een gesloten groep waar je als buitenstaander, en zeker als buitenlander, niet gemakkelijk binnen komt. De onderzoekster moest niet alleen vloeiend Japans spreken, maar zich ook in korte tijd kundigheden eigen maken zoals het bespelen van traditionele muziekinstrumenten en het zingen van traditionele liederen. In feite moest ze in de tijd van haar onderzoek een andere persoon worden om als geisha goed te kunnen functioneren. Hoezeer ze hier in wist te slagen mag blijken uit de vele keren dat zelfs ervaren geishabezoekers niet onmiddellijk in de gaten hadden dat Ichigiku - Dalby's geisha-naam - een Amerikaanse was.

Fictieve verwantschap

Hoewel geisha's vaak worden gezien als vignetten van een oeroude Japanse cultuur, gaat het om een verschijnsel dat betrekkelijk recent is. De allereerste geisha's verschenen in de zeventiende eeuw. Dit waren mannen die als ‘narren’ getypeerd kunnen worden. Ze zorgden voor pikant vermaak bij feesten en partijen van prostituées en hun klanten. In de loop van de achttiende eeuw nam het aantal vrouwelijke geisha's sterk toe en omstreeks het begin van de negentiende eeuw bestonden er geen mannelijk geisha's meer en kreeg het beroep langzamerhand de contouren die het vandaag de dag nog steeds heeft. Daarbij hoort de strakke, hiërarchische organisatie van geisha-huizen, die gebaseerd is op lijnen van fictieve verwantschap. Aan het hoofd staat een ‘moeder’ die het bewind voert over haar ‘dochters’, die onderling als oudere en jongere ‘zusters’ met elkaar in relatie staan. Leeftijd is daarbij minder belangrijk dan ervaring en professionaliteit. Het is een organisatie die op bepaalde punten sterk overeen komt met die van een nonnenklooster. Maar het doel is uiteraard nogal verschillend. Geisha's werken als gezelschapsdames of gastvrouwen, het is hun taak om sfeer te scheppen tijdens bijeenkomsten van mannen. Zakenlieden, politici, toeristen of vrienden die iets te vieren hebben en dat op een verfijnde manier willen doen. Want behalve gastvrouwen zijn geisha's kunstenaressen, hun gei is de kunst die ze beoefenen en vormt de kern van hun beroepstrots. Het kan gaan om zang, muziek of dans, dan wel een combinatie. In ieder geval vaardigheden die in Japan hogelijk gewaardeerd worden. Een geisha krijgt voor haar aanwezigheid bij partijen en feestje betaald, maar zowel bij geisha's als bij degenen die haar betalen bestaat de neiging om het zakelijke aspect zoveel mogelijk te verdoezelen. Het ideaal is dat beide partijen zich uitstekend amuseren: ook de klanten doen hun best om de geisha's een heuglijke avond te bezorgen. Soms lukt dat, volgens Dalby, maar soms ook niet. Dan zijn de bijeenkomsten saai en vervelend. ‘Soms gaat het om elegante feestmalen waarbij ieder detail met de grootste zorg is uitgevoerd, soms om plotselinge beslissingen om nog even een theehuis te bezoeken.’

Geisha's in de jaren dertig

Een geisha is per definitie ongehuwd, maar vaak komt het voor dat ze met een bepaalde klant een speciale band heeft. Dat kan een vriendje zijn waar ze mee vrijt of een oudere man - een ‘patroon’ - die haar onderhoudt en haar beschouwt als zijn maîtresse. Veel ‘moeders’ van geisha-huizen konden ooit voor zichzelf beginnen dank zij de gulle gaven van zo'n beschermheer. Anders dan in het Westen meestal wordt gedacht bestaat er tussen geisha's en hun klanten over het algemeen een zekere terughoudendheid op seksueel gebied. ‘Geisha's weten doorgaans meer over seks dan gewone huisvrouwen,’ zegt Dalby, ‘maar een man die verwacht dat de gei van een geisha bestaat uit wilde erotiek komt van een kouwe kermis thuis. Vanuit het standpunt van een man mag seksueel verkeer met een geisha niet licht worden opgevat, want hij zal zich niet gemakkelijk weer van haar los kunnen maken als zijn passie zou afkoelen. Met het oog hierop vermijden klanten, die van feestmaaltijden met geisha's houden, een al te grote intimiteit met een bepaalde geisha. Ze weten dat als de verhouding uit zou raken, er een grote kans bestaat dat ze nooit meer in hun favoriete theehuizen kunnen komen zonder dat van alle kanten verwijtende blikken op ze gericht zullen zijn. Mannen die een geisha als minnares nemen moeten voorbereid zijn op alles wat zo'n relatie inhoudt en ze worden geacht om hun betrokkenheid te tonen via een onophoudelijke stroom van indrukwekkende geschenken.’

Menige westerse echtgenote zou het onverdraaglijk vinden als haar man al zijn sociale verplichtingen buitenshuis deelde met andere vrouwen. In Japan is dat blijkbaar anders. Getrouwde vrouwen en moeders ontlenen hun identiteit aan het huishouden en de kinderen, ze worden niet geacht de zakelijke of vriendschappelijke relaties van hun mannen te ontvangen en te onderhouden. De rollen van geisha en huisvrouw zijn daarom niet strijdig, maar aanvullend. In de woorden van Dalby: ‘Geisha's belichamen precies de aspecten van vrouwelijkheid die ontbreken aan de rol van huisvrouw. Terwijl een echtgenote bescheiden is, is een geisha uitdagend. Een echtgenote gedraagt zich verlegen in het openbaar; een geisha is geestig en praat veel. Huisvrouwen hebben doorgaans geen sensuele of romantische aantrekkingskracht terwijl een gei-

[p. 14]

sha, of ze nu met een man naar bed gaat of niet, een zekere seksuele uitstraling heeft en de fantasie kan prikkelen. Getrouwde vrouwen zijn gebonden aan hun huishouding en gezin, geisha's hebben zulke banden niet.’ Volgens Dalby is er van jaloezie bij Japanse vrouwen zelden sprake omdat Japanse huwelijken gewoonlijk niet alleen op romantiek zijn gebaseerd.

Strenge etiquette

Het boeiendste gedeelte van Dalby's fraai uitgegeven en goed geschreven verslag gaat over het dagelijkse leven van de geisha's. De onderzoekster schat dat de bijna twintigduizend geisha's in Japan een maandinkomen hebben van omstreeks tweeduizend gulden. Daar staan hoge uitgaven tegenover. Dalby zelf besteedde het merendeel van haar eigen verdiensten als geisha aan kappers en schoonheidssalons. Maar alleen al de basisuitrusting van een geisha - haar traditionele kleding - kost enige tienduizenden guldens. Menig beginnende geisha moet zich dan ook diep in de schulden steken, wat gemakkelijk kan leiden tot levenslange afhankelijkheidsrelaties. Mede hierom is het aanbod van nieuwe geisha's niet erg groot, zeker niet uit kringen buiten de geisha-wereld zelf.

Het leven van een geisha mag nog zo frivool lijken door het bijwonen van feesten en partijen, er staat een strenge discipline tegenover. Geisha's zijn voortdurend bezig hun gei verder te ontwikkelen en te vervolmaken en ze zijn gehouden aan een strenge etiquette. ‘Een geisha streeft er naar zo doordrongen te raken van haar kunst,’ aldus Dalby, ‘dat alles wat ze doet daardoor wordt bepaald, inclusief de manier waarop ze loopt, zit en spreekt. Om dit ideaal te realiseren is een onverflauwde oplettendheid noodzakelijk net zolang tot het vereiste gedrag en het professionele optreden een tweede natuur geworden zijn. De idee achter de discipline van een geisha is om het leven zélf tot een kunstwerk te maken.’ Geisha's vertegenwoordigen een artistieke elegantie, een unieke toets van beschaving. Maar omdat ze als een taxi ‘gehuurd’ kunnen worden, soms voor een hele avond, soms ook per uur of zelfs per halfuur, is hun positie uiterst ambivalent. Dalby zegt dat niemand er in Japan moeite mee zal hebben dat buitenlandse staatshoofden onthaald worden op een feestmaaltijd in gezelschap van geisha's, maar dat velen ‘nee’ zouden zeggen op de vraag of ze het goed vonden dat hun eigen dochter geisha werd.

Dalby heeft mij ervan weten te overtuigen dat het onzin is om, zoals bij voorbeeld door Germaine Greer gedaan is, het ‘geishadom’ gelijk te stellen met zuivere vrouwenonderdrukking. Dat neemt niet weg dat ik de indruk heb dat Dalby een beetje te veel naar de andere kant doorslaat. In haar boek is het een en al harmonie wat de klok slaat. Je zou zweren dat zich in de ‘wereld der bloemen en wilgen’ nooit ernstige conflicten afspelen, noch intern, noch in de relatie met de buitenwereld. Dat geisha's geen sloofjes zijn wil ik geloven, maar dat het de vlekkeloze heldinnen zijn die Dalby er van maakt gaat me te ver.

Geisha laat de kracht van de antropologische benadering zien: de kunst om door te dringen in een betrekkelijk ontoegankelijke groepering en om te laten zien hoe het leven er vanuit dat perspectief uitziet. Maar het boek laat ook de zwakte van diezelfde benadering zien, de bijna onuitroeibare ‘beroepsafwijking’ van antropologen om de mensen die ze hebben leren kennen en waarmee ze intensief zijn opgetrokken te idealiseren.

■