Herdrukt
Er valt veel over De stilte van de zee te zeggen maar niet dat het tot zwijgen noodt. Deze meest bekende roman uit de Franse verzetsliteratuur heeft vanaf zijn clandestien verschijnen in 1942 veel en zeer uiteenlopende reacties opgeroepen en wordt in Frankrijk om de twee jaar in een oplage van 100.000 exemplaren nog steeds herdrukt. Ook in Nederland is nu weer een nieuwe vertaling verschenen. Is het dan zo'n boeiend en indrukwekkend verhaal? Een literair meesterwerkje? Op deze zo suggestief gestelde vragen moet ik wel antwoorden: nee. Maar het is wel iets anders. Het geeft een beeld, een tijdsopname van een bepaald soort houding weer die, hoe irritant achteraf ook, voor Frankrijk veelbetekenend was.
Het verhaal van Vercors - pseudoniem voor tekenaar/ingenieur Jean Bruller - is waarschijnlijk wel bekend: een Duits officier, musicus, jong, mooi en uiterst gevoelig, wordt ingekwartierd bij een oude man en zijn nichtje. Avond aan avond zet hij zijn liefde voor de Franse letteren, het schoons dat uit deze confrontatie van Duitsland en Frankrijk zal opbloeien en zijn ideeën over het grote gevecht van de materie tegen de geest, in korte monologen uiteen tegen de twee bewoners, die geen mond open doen. De oom rookt en de nicht breit, zes maanden lang, al laat de laatste door het breken van een draad soms iets van haar emoties zien. Tot de officier tijdens zijn verlof in Parijs ontdekt dat de nazi's heel andere plannen met Frankrijk hebben. Gedesillusioneerd meldt hij zich aan voor het oost-front en als hij dit meedeelt aan zijn twee trouwe toehoorders, krijgt hij van de nicht voor het eerst en het laatst een woordje toegevoegd: ‘Adieu.’ Exit de officier, ‘zijn gezicht en zijn hele lichaam leken tot rust te komen als na een verkwikkend bad’.
In Vrij Nederland van 24 november 1945 prees Ed. Hoornik de zuiverheid en de eerlijkheid van deze novelle ‘die ons eindelijk weer een Frankrijk laat zien dat toekomst heeft’, en vrijwel de hele naoorlogse Franse pers was dat met hem eens.
Maar Arthur Koestler bromde al in 1943 dat het volstrekt ongeloofwaardig was dat een Duits officier in 1940 niet op de hoogte was van de werkelijke intenties van Hitler en zijn kameraden en dat de stupide stilte van Fransen tegenover een anti-nazi in de realiteit van de oorlogsjaren verschrikkelijke gevolgen heeft gehad. Vertaler Frans de Haan probeert in 1985 in een uitgebreid nawoord verklaringen te vinden voor het enorme succes van deze ‘hoe dan ook’ klassiek geworden roman. Terecht wijst hij op het geruststellende effect dat er ongetwijfeld van dit pleidooi voor geweldloos verzet - want dat is De stilte van de zee - op de Fransen is uitgegaan: het was een verzachtend alibi voor het vaak opvallend gemak waarmee velen de bezetting hebben aanvaard. Is het ook niet om in stille aanbidding te vervallen als een Duits officier notabene je verwijt dat je te aardig bent en dat Frankrijk aan Duitsers ‘zal leren werkelijk grote en zuivere mannen te zijn’? Ik kan Koestlers irritatie wel navoelen.
Maar toch, het is ontegenzeglijk een weergave van die merkwaardige wereldvreemde en tegelijk realistische sfeer die ook spreekt uit bijvoorbeeld Un Allemand à Paris, de memoires van Gerhard Heller die, verbonden aan de Propaganda-Staffel, belast was met de censuur op de Franse literatuur en vrolijk Les Mouches van Jean-Paul Sartre doorliet in 1943. Of van het staflid der Militärbefehlshaber in Parijs, Ernst Jünger, die hoogstwaarschijnlijk model stond voor de Duitse officier in De stilte van de zee. Beschouwde ook hij niet ontbinding als iets positiefs, iets waaruit een nieuwe wereld kan ontstaan? Pas de laatste jaren wordt getracht die dubbelzinnige knoop waarin Frankrijk en Duitsland verward zaten, van zijn taboe te ontdoen. De stilte van de zee is daar een klein, maar onthullend schakeltje in.
Deze nieuwe Nederlandse vertaling doet overigens de stilistische houterigheid van Vercors wel erg duidelijk uitkomen.
RUDI WESTER
De stilte van de zee door Vercors. Vertaald en van een nawoord voorzien door Frans de Haan. Uitgever: De Arbeiderspers, 82 p., f 19,50.
Auteursrechtelijk beschermd
