Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 12]

Voorheen de koloniën
Recente (her)uitgaven

Het Nederlands Koloniale Meubel Door J. Terwen-De Loos Uitgever: Wever, 183 p., f 39,50
Reis naar java Door Harold Nicolson Uitgever: Veen, 280 p., f 24,50
Wenken en raadgevingen betreffende het gebruik van indische planten, vruchten enz. Door J. Kloppenburg-Versteegh Uitgever: Servire, 365 p., f 75, -
Stille krachten van de kris Door H.W.M.J. Reijnders Uitgever: Moesson, 74 p., f 18,50
Tessel Pollmann

De hausse in Indië-lectuur is werkelijk opvallend. In de antiquariaten zijn boeken die een paar jaar geleden nog een paar gulden kostten duur of onvindbaar geworden, en handelaren in het oude boek vertellen dat er weinig meer aangeboden wordt. Mensen houden hun collecties vast - hun kinderen en kleinkinderen hebben er onverwachte belangstelling voor. Geen wonder dus dat er zoveel herdrukken verschijnen en dat manuscripten die jarenlang in de kast lagen nu opeens gepubliceerd worden. Tot die laatste groep hoort het boek van mevrouw Terwen-De Loos, die in het Rijksmuseum voor Volkenkunde in Leiden werkte en uit Indië kwam. Zij stierf in 1973. Haar boek is heel mooi uitgegeven, dank zij aardige culturele subsidies, al hadden er wat meer foto's in gemogen uit de periode tussen de twee wereldoorlogen.

Koloniale meubels zijn in de zeventiende eeuw nog de zware kabinetten en kasten, vaak van djatihout; interessant worden ze als ze sporen gaan dragen van de omgeving. Chinese en Indonesische invloeden zijn dan zichtbaar - al naar gelang de meubelmaker en de periode. Pas in het begin van de negentiende eeuw komt er een echte koloniale mode op, met het verdringen van het zware meubel ten gunste van lichte structuren. De rotan zittingen waren er al in de zeventiende en achttiende eeuw, maar ze worden pas functioneel in het moderne lichte meubilair dat dan prachtige stoelen oplevert: de Raffles-stoel en niet te vergeten de simpele, begerenswaardige lohan-chair, die een voorloper lijkt van de latere Breuermeubelen en de aanverwante produkten van Bauhaus. Ook de Chinees-beïnvloede meubels doen soms denken aan de Wiener Werkstätte en ook die zijn prachtig. De tekst van mevrouw Terwen is die van de vakvrouw: geen uitroepen, zelfs geen nostalgie, maar gedegen, zakelijk, specialistisch en helder. Waar bruikbaar, citeert zij uit literair werk, maar niet om tempo doeloe te dienen; daar houdt ze zich verre van, en dat is in een kunsthistorisch werk alleen maar voordeel.

De Raffles-stoel

Harold Nicolson

In 1957 kon je nog met de boot naar Indonesië dat net Indië-af was. Harold Nicolson, via zijn vrouw Vita Sackville-West die weer bevriend was met Virginia Woolf, ook een beetje Bloomsbury, maakte de reis met de Willem Ruys van Engeland naar Java en terug. Een heerlijke reis, veel gelezen, lekker gegeten, noteert hij, en hij doet dat van uur tot uur. Nicolson en echtgenote hebben veel lectuur meegenomen voor onderweg en het verslag van de lectuur is eigenlijk de inhoud van het boek: Rousseau is een zeur. Das Leiden des Jungen Werthers is meer een studie van gevoeligheid dan een beschrijving van een spontane melancholie. Mee eens. Maar zou iemand al die literaire aantekeningen en oerconservatieve politieke overtuigingen en overpeinzingen van Nicolson hebben uitgegeven als hij niet de man was van Vita die weer de vrouw was van Virginia? Reken maar van niet. Over de Willem Ruys verder niets dan aardigs, over Java niets dan onbenulligs.

Indische planten

Wie zich een beeld wil vormen van een koloniaal huishouden, kan niet buiten het boek van mevrouw Kloppenburg. Dit legendarische naslagwerk, voor het eerst verschenen in 1907, heet Wenken en raadgevingen betreffende het gebruik van Indische planten, vruchten enz., en de auteur was een absolute autoriteit op haar gebied. Vooral gezinnen die ver weg, op een plantage, hun eigen zieken moesten verzorgen, gebruikten het boek veel. Honderden planten staan erin, met hun gebruiksmogelijkheden en een mooie platenatlas. In het tweede deel van het boek is een lijst met ziekten opgegeven, waarbij dan weer staat welke plant het meeste kans op genezing biedt. Bij uitslag in den keel gorgele men bijvoorbeeld met het wortelsap van randoe alas, en bij klierachtigheid bij kinderen geve men jonge ketjipir als groente. Vooral dat laatste zou ik goed onthouden als ik u was.

Gevaarlijke krissen

In de Indonesische traditie is de kris beladen met magische kracht, zoals iedereen weet die een paar jaar geleden op de televisie keek naar de Kris Poesaka, een spannende thriller-serie voor de jeugd. De trouwe lezer van de koloniale roman weet trouwens ook niet beter: een griezelige kris hoort erbij. Wie de recent herdrukte verhalen van Friedericy leest, weet ervan: in Celebes, maar ook elders, is de kracht van de kris groot. In Nederland hebben we een kleine Indische uitgeverij, Moesson geheten, gespecialiseerd in publikaties met een Indische achtergrond; een van de auteurs is H.W.M.J. Reijnders, die een goed verzorgd boekje over zijn passie voor de kris heeft gemaakt. ‘Verhalen, feiten en veronderstellingen over de magie van de kris’, luidt de ondertitel en wat mij betreft had hij het ook Verhalen, veronderstellingen en nog meer veronderstellingen kunnen noemen, want tja, wat zijn feiten? Reijnders bezit zelf een collectie kostbare krissen (de foto's staan in zijn boekje) en behalve over historische kennis beschikt de bezitter ook over het geloof: zelf treedt hij wel op als medium tussen de kris die een boodschap heeft en de ontvanger van de boodschap. Nuttig voor wie gelovig is, is ook het advies een ‘lastige’ kris die bijvoorbeeld hoofdpijnen kan veroorzaken, op te sluiten in de slaapkamer die men vervolgens verzegelt door met de vingers ‘een pentagram in de lucht te schrijven in alle windrichtingen’.

Blijkens de literatuurlijst achterin heeft de auteur veel over de geschiedenis van de kris gelezen. In de tekst overheerst zijn eigen ervaring met dit geduchte wapen.

■