Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 7]

Misplaatste devotie
De brieven van Freud aan Fliess

Freud en Fliess in de jaren negentig

The complete letters of Sigmund Freud to Wilhelm Fliess. 1887-1904 Redactie en vertaling: J.M. Masson Uitgever: Harvard University Press, 505 p., f 109,05
Christien Brinkgreve

Na de niet zonder rumoer gebrachte ‘onthullingen’ over Freud in zijn vorige boek Freud: The Assault on Truth. Freud 's Suppression of the Seduction Theory (1984) werd met spanning uitgezien naar de volledige uitgave van de brieven van Freud aan Fliess die Jeffrey Masson onlangs uitbracht. Masson, de inmidels ontslagen ex-directeur van de Freud-archieven, zag het als een van zijn voornaamste taken om een nieuwe, en ditmaal volledige, uitgave te publiceren van deze belangrijke correspondentie, waarvan helaas de ene helft - de brieven van Fliess aan Freud - praktisch geheel verloren is gegaan.

Freud, die het zijn biografen lastig wilde maken, had als jammerlijke gewoonte om bij tijd en wijle opruiming te houden onder zijn persoonlijke paperassen, en vooral brieven moesten het daarbij menigmaal ontgelden. Het liefst had hij deze vernietigingsdrang ook op deze brieven willen botvieren, maar dank zij het voortvarend optreden van zijn leerling prinses Marie Bonaparte is deze buit voor het nageslacht gered. Het pak brieven werd haar te koop aangeboden door een Berlijnse boekhandelaar, die ze weer gekocht had van de vrouw van Fliess, en tegen Freuds uitdrukkelijke wens in - een van de zeldzame keren dat ze een verzoek van Freud naast zich neerlegde - heeft ze de brieven bewaard, de oorlog doorgeloodst, en samen met Anna Freud en de analyticus Ernst Kris na de oorlog uitgegeven (Sigmund Freud, Aus den Anfängen der Psychoanalyse/The Origins of Psychoanalysis, 1950).

Deze uitgave was echter allerminst volledig: slechts 168 van de 284 brieven die Freud aan Fliess had geschreven werden opgenomen, en ook deze vertoonden in veel gevallen ernstige hiaten. Zoiets maakt nieuwsgierig naar wat werd weggelaten: waartegen moest Freud beschermd worden, welke voorvallen uit zijn leven of ideeënwereld konden het licht der publiciteit niet verdragen?

Gelukkig dan eindelijk, vijfendertig jaar later, deze uitgave van Jeffrey Masson, waarin voor het eerst alle brieven gepubliceerd zijn die Freud tussen 1887 en 1914 schreef aan zijn collega en vriend de Berlijnse keel-, neus- en oorarts Wilhelm Fliess: 281 brieven, 3 kaarten en 14 essays, plus 3 nog nooit gepubliceerde brieven van Fliess aan Freud, in een 505 pagina's tellend zorgvuldig geredigeerd en mooi uitgegeven boekwerk.

Reflexneurose

Deze correspondentie is vooral zo interessant omdat het als geen andere bron inzage geeft in de ontstaansgeschiedenis van wat de psychoanalyse zou worden. De meeste theorieën krijgt men in uitgewerkte vorm voorgeschoteld, alsof ze kant en klaar aan het brein van de denker ontsproten zijn, terwijl het vormen van een theorie natuurlijk een geleidelijk proces is, met veel sloppen, zijpaden en kronkelwegen. Zo heeft Freud enige tijd het masturberen en de coïtus interruptus als voornaamste bron gezien van het neurotisch lijden, en hechtte hij jaren lang geloof aan de bizarre theorieën van zijn vriend die allerhande pijnen en stoornissen, waaronder seksuele, als symptomen beschouwde van één klinisch syndroom dat in de neus ontstond: de zogenaamde ‘reflex-neurose’. Niet alleen liet Freud zich verschillende malen door Fliess voor hartklachten aan zijn neus behandelen, hij zat ook voortdurend te tellen en rekenen in de hoop bevestiging te vinden voor een andere theorie van Fliess over de cycli die alle fysiologische processen zouden doorlopen, een mannelijke van 23 en een vrouwelijke van 28 dagen. Bevruchtingen, ziektes, geboorten, stervensuren zouden plaatsvinden op de momenten dat deze cycli elkaar op de een of andere manier ontmoetten, en met enig gegoochel en elasticiteit bleken de data van menstruatie tot mazelen van het gezin Freud min of meer te passen in Fliess' schema's.

Freud legt een in onze ogen wonderlijke verering aan de dag voor een figuur die uit zijn brieven naar voren komt als een vreemde getallenfreak; bovendien als een gevaarlijke fantast die er niet alleen bizarre ideeën op na hield over het verband tussen de neus en het geslachtsorgaan, maar deze ook in praktijk bracht door patiënten wier problemen hij als seksueel diagnostiseerde aan de neus te opereren, soms met desastreuze gevolgen. Zo kennen we inmiddels allemaal wel het griezelige verhaal over Emma Eckstein, een patiënte van Freud, die als gevolg van een neusoperatie door Fliess bijna het leven liet, omdat deze in zijn nalatigheid een halve meter verbandgaas in haar neusholte had laten zitten. Griezelig aan dit verhaal is vooral ook de manier waarop Freud zich in vreemde bochten wrong om zijn vriend van schuld vrij te pleiten: de bijna fatale fout van Fliess werd in de loop van een aantal brieven het neurotisch verlangen van Emma Eckstein die zich door haar bloedingen verzekerde van Freuds bezorgde aandacht. Weinig hysterisch waren overigens Ecksteins woorden toen het gaas voor Freuds verbouwereerde ogen uit haar neus getrokken werd en ze bijkwam van de hevige bloeding die hierdoor veroorzaakt werd: ‘Dus dit is de sterke seksualiteit.’

Schematisch diagram van de Seksualiteit, getekend door Freud bij een artikel over Melancholie

Onder: Emma Eckstein

Hunkerend verlangen

Wat deze duistere episode vooral ook laat zien is hoe afhankelijk Freud zich toentertijd van Fliess voelde: hij kon het zich niet permitteren om hem te laten vallen. Uit bijna al Freuds brieven blijkt een hunkerend verlangen om Fliess te zien, contact met hem te hebben en bijval te krijgen voor zijn ideeën. Fliess was in deze jaren zijn enige gehoor. Freud schreef in deze periode belangrijke boeken, zoals de Studien über Hysterie (1895, samen met Breuer), Die Traumdeutung (1900) en Zur Psychopathologie des Alltagslebens (1901). Maar deze creatieve jaren waren voor hem ook jaren van grote vertwijfeling en onzeker zoeken naar de oorzaken van de neurosen. In dit geestelijk isolement zag hij Fliess als enige geestverwant aan wie hij zijn ideeën kon voorleggen. Hij kon hem eenvoudigweg niet missen, en Fliess kon jarenlang menige steek laten vallen zonder dat dit aan Freuds toon van devote, soms verliefde verering iets kon afdoen: ‘Hoeveel heb ik aan je te danken: troost, begrip, stimulering in mijn eenzaamheid, betekenis aan mijn leven (...)’ (1-1-1896). ‘Ik leef hier met een slecht humeur en in duisternis totdat jij komt (...)’ (3-1-1899).

Freud blijkt uit deze brieven veel somberder, depressiever en vertwijfelder dan zoals we hem kennen uit menige biografie en uit zijn eigen latere brieven zoals bijvoorbeeld die aan Jung. Afgezien van de gêne die je af en toe bekruipt over de devote houding van Freud ten opzichte van Fliess, en afgezien van het in de vorige uitgave weggecensureerde drama rond Emma Eckstein, moet de sensatiewaarde van deze uitgave voor de op roddels en intrige beluste lezer toch wel wat teleurstellend zijn. En Emma Eckstein behoorde al voor menigeen tot de paradestukken van Freudiaanse schandelijkheden sinds Freuds arts en biograaf Max Schur van deze episode gewag maakte (in Some Additional ‘Day Residues’ of The Specimen Dream of Psycho-analysis, 1966, en (Freud, Living and Dying, 1972). Bovendien had Masson in The Assault on Truth de lotgevallen rond Emma Eckstein al uitvoerig uit de doeken gedaan.

Niet alleen Freud, ook Masson blijkt bij nader inzien een intrigerende figuur. Zo honend als hij zich over Freud uitlaat in zijn vorige boek, zo benadrukt hij hier hoe aardig Freud uit deze brieven naar voren komt, en het wordt niet duidelijk wat hem zo deed omslaan in zijn waardering voor Freud.

Tot slot - maar dit is meer een kwestie van wat de socioloog Goffmann ‘impression management’ noemt - waarom heeft Masson niet eerst dit boek uitgegeven, waarmee hij zijn reputatie als bekwaam en zorgvuldig Freud-vorser had kunnen vestigen, om pas daarna met zijn (nu eerder verschenen) mokerslag te komen? Maar de belangstelling voor deze briefwisseling zou weer nooit zo groot zijn geweest als ze niet vooraf was gegaan door Massons geruchtmakende aanval in The Assault on Truth.

■