Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 13]

[De dodelijke concurrentie in de Spaanse arena's - vervolg]

loodje zou leggen en Hemingway was de aangewezen man om daar verslag van te doen. Life had al eerder in één nummer The old man and the sea gepubliceerd en men dacht een speciale band te hebben met Hemingway. De reportage van ‘de gevaarlijke zomer’ van 1959 werd echter nooit geschreven, wel kwam Hemingway een jaar later met een manuscript van bijna 120.000 woorden, waarvoor uiteindelijk, na loven en bieden, herschrijven en schrappen, honderdduizend dollar werd betaald. Als boek is het nu voor het eerst uitgegeven.

Dramatiek

Het grote gevaar van een bespreking als deze is dat de Hemingway-fan zich laat meeslepen door de dramatiek van het onderwerp en het drama van de meester. Het beste en het slechtste immers zit juist in dit boek. Voor hij er aan begon had Hemingway net de Parijse schetsen van A moveable feast klaar, de herinneringen van vóór de Tweede Wereldoorlog. Wat mij daarvan vooral zo bij is gebleven is de ingehoudenheid, de soberheid van taal en de ingetogen manier waarop Hemingway omgaat met de toch niet geringe emoties.

Met The dangerous summer blijft hij teruggaan in de tijd, maar waar hij gaat deelnemen aan de actualiteit - de strijd tussen Antonio en Luis Miguel - treedt er een eigenaardige breuk op. De beschrijvingen van Spanje, het land dat hij naar alle hoeken per auto doorkruist om de stieregevechten te volgen, hebben een precisie en een zelfbeperking die adembenemend zijn. Als hij actuele gebeurtenissen beschrijft, doet hij dit soms met een flodderigheid, een kitscherige tranerigheid en een herhaling van stijlmiddelen die plaatsvervangende schaamte opwekken.

Hoewel na zijn Italiaanse avontuur als chauffeur van een ambulance in de Eerste Wereldoorlog in 1920 begonnen als verslaggever van de Toronto Star is Hemingway als journalist nooit erg indrukwekkend geweest. Bij het doorlezen van dat journalistieke werk, ooit verzameld in Byline: Ernest Hemingway stuit men op brokjes dialoog en beschrijving die duidelijk komen uit de koker van de romancier in spe. Dit is in The dangerous summer ook het geval. Stierenvechters, vrienden en familieleden praten in een on-Spaans Hemingway-staccato dat het moet hebben van gesuggereerd drama. En dat wordt er tegelijkertijd zo dik op gesmeerd dat het roman-technisch niet meer werkt.

Het onderwerp leent er zich natuurlijk toe. Het stieregevecht is in het beste geval een plastische kunstvorm waarbij één foutje bij beoordeling of uitvoering dodelijk kan zijn. Alleen in buitenlandse vertaling wordt altijd gesproken van een stieregevecht: het gebruikelijke Spaanse woord corrida komt van correr, het laten lopen van stieren. Het is de bedoeling de stier zo dicht mogelijk langs het eigen, kwetsbare lichaam te laten lopen en dit zo sierlijk mogelijk, met als enige ‘werktuig’ een lap stof. Pas in het laatste onderdeel, de doodsteek, komt daar de degen bij voor het onafwendbare einde. Sommige stierenvechters zijn goed in de doodsteek - waarbij in tegenstelling tot de sprookjes niet het hart moet worden geraakt maar de aorta - andere in het eerste deel, het spel met de capa of in het voorlaatste, het spel met de kleinere rode doek, de muleta. Ordoñez was goed in alle drie de onderdelen, maar Dominguin kon iets wat hij niet kon: het plaatsen van de versierde stokken, de banderillas.

‘Zonder rivaliteit is het stieregevecht waardeloos,’ zegt Hemingway in zijn boek. ‘Maar met twee grote stierenvechters wordt het een dodelijke rivaliteit.’ Zoals Hemingway het uitlegt is de een in staat regelmatig iets te doen wat niemand anders kan: ‘Geen trucje maar een superieure prestatie die alleen geleverd kan worden met volmaakte zenuwen, oordeelkundigheid, moed en kunst, waarbij de dodelijkheid steeds verder wordt opgevoerd. In zijn poging om dat te evenaren of te overtreffen zal de ander, als zijn zenuwen of beoordelingsvermogen hem even in de steek laten, ernstig worden gewond of gedood.’

Daar valt niets op af te dingen en op deze manier kwamen Ordoñez en Dominguin uiteindelijk tegenover elkaar te staan. Maar die rivaliteit had ook iets kunstmatigs en dat vergeet Hemingway in zijn drang tot dramatiek. Het was om te beginnen een rivaliteit tussen twee stierenvechtersfamilies, waarvan er een - Dominguin - rijk was. Ordoñez trouwde de dochter uit de rijke familie en had daar iets te bewijzen. Hij kreeg ook minder geld voor zijn optredens dan Dominguin en zoiets steekt en niet alleen in de portemonnee. Tenslotte hadden impresario's, eigenaars van arena's, fokkers en de hele stoet mensen die van het stieregevecht leven financieel belang bij een publiekstrekker en in 1959 bestond er geen betere dan echte of onechte, opgefokte of verzwegen rivaliteit tussen Ordoñez en Dominguin. In zo'n situatie plegen stierenvechters niet anders te praten over hun vak en het daaraan verbonden doodsgevaar dan autocoureurs, boksers of leeuwentemmers.

Hemingway en Ordoñez

Daarmee wil ik de magie van het stieregevecht niet wegnemen, al vind ik persoonlijk dat de neergang in de jaren zestig al was begonnen en er nu vrijwel geen mystiek meer bestaat. In tegenstelling tot bovengenoemde ‘sporten’ blijft bij het stieregevecht de dood integrerend onderdeel en doel van het buitengewoon ingewikkelde spel.

Fabelachtig

Precies zoals in Death in the afternoon laat Hemingway in The dangerous summer zien dat hij weet waar hij het over heeft. Hij heeft, wat Spanjaarden noemen sentido, gevoel voor wat stier en stierenvechter beweegt. In veel Spaanse kranten kan men zien hoe moeilijk het is een stieregevecht adequaat te beschrijven en Hemingway doet dat perfect, pas voor pas, van oorzaak tot gevolg (waarbij het taalkundig soms aardig is om te zien hoe hij vaak rechtstreeks vaststaande Spaanse corrida-woorden omzet in het Amerikaans).

De stierenvechters die hij noemt - Ostos, Segura, Bienvenida - heb ik destijds allemaal gezien en zijn korte omschrijvingen van hun stijl en optreden komen mij heel trefzeker voor. Wat zijn twee hoofdrolspelers betreft: de stijl van Dominguin noemt hij vaak arrogant en vol superioriteitsgevoel, en sprekend over die van Ordoñez vindt hij de omschrijving: ‘absoluut Bach-achtige puurheid in stijl en timing’. Hij kiest al vrijwel meteen voor Antonio Ordoñez en daar kan ik hem geen ongelijk in geven, al hadden beide stierenvechters hun fabelachtige momenten. En toch bekruipt de lezer vaak een vreemd gevoel, waarvoor ook alleen maar Spaanse woorden bestaan. Iets in de geest van: te macho, te españolada, Spaanser dan Spaans, iets meer dan levensgroot.

Leest men alles wat er om dit boek en deze mensen te doen is geweest, dan krijgt men de indruk dat Hemingway het zelf ook zo heeft ervaren. Die gevaarlijke zomer duurde van half mei tot half augustus 1959 en eindigde met een verwonding van Dominguin in Bilbao. Van de vriendschap tussen hem en de schrijver lijkt niet veel meer over, al eindigt het boek met zo'n fraai Hemingway-dialoogje tussen de twee. Een bezoek van Ordoñez en zijn vrouw Carmen aan Hemingway in Amerika, later in 1959, ging als een nachtkaars uit.

Zoals gezegd was het schrijven van de Life-reportage een ramp en uiteindelijk moest zijn vriend Hotchner er aan te pas komen om de bekortingen te maken. Uitgever Scribner veranderde een paar keer van mening over de volgorde van komende boekpublikaties: eerst de Parijse schetsen en pas daarna The dangerous summer of omgekeerd. Het verbeterde de stemming van de, verder in geestelijke verwarring rakende Hemingway niet. Volgens de uitputtende biografie van Carol Baker kreeg Hemingway bij het voltooien van The dangerous summer zelf voor het eerst het idee dat hij zijn verstand begon te verliezen.

Ondanks doorlopende klachten over echte of ingebeelde lichamelijke ziekten ging hij in de herfst van 1960 weer naar Madrid, een reis terug die hij volgens zijn beschrijvers ‘niet had hoeven en mogen ondernemen’. Zelf vond hij het noodzakelijk ‘omdat Antonio mij nodig heeft’ en om extra foto's en gegevens te verzamelen over het stieregevecht. Hij raakte in alle staten toen hij met de luchtpost in begin september de eerste aflevering van de Life-reportage kreeg. Volgens Hemingway had de redactie ‘de slechtste foto's’ uitgezocht en van Luis Miguel Dominguin hadden ze, zei hij, een foto afgedrukt ‘die fotografen gebruiken om stierenvechters mee te chanteren’.

Ook zijn beste vrienden in Madrid deelden in de uitbarstingen van de schrijver, die nu rechtstreeks de vorm gingen aannemen van paranoia. Het kwam zelfs tot een ordinaire café-ruzie in het Madrileense stamrestaurant Callejón, waarna Hemingway in een diepe depressie vier dagen in zijn hotelbed bleef. Na terugkeer in Amerika volgden de opnamen in psychiatrische ziekenhuizen, de pijnlijke behandelingen, het dreigen met zelfmoord, de tragische onmacht tot schrijven, het dodelijk schot op zondagmorgen 2 juli 1961, een paar weken voor zijn tweeënzestigste verjaardag en kort voor het begin van de feria - op 7 juli - in Pamplona die hij beroemd maakte. Bij zijn laatste bezoek aan die geliefde Spaanse stad overpeinst Hemingway: ‘De wijn was net zo goed als toen je eenentwintig was en het eten was heerlijk als altijd... De gezichten die eens jong waren, waren net zo oud als het mijne maar iedereen herinnerde zich hoe we waren. De ogen waren niet veranderd en niemand was vet. Wat de ogen ook gezien hadden, geen mond was bitter. Bittere lijnen om de mond zijn de eerste tekenen van de nederlaag. Niemand had een nederlaag geleden.’

Zo staat het in The dangerous summer. De meester heeft dit boek niet meer de laatste noodzakelijke bewerking gegeven, met als gevolg dat er lang is gewacht en geaarzeld alvorens het uit te geven. Het is mooi dat het nu toch is gebeurd, al was het alleen maar om nog één keer de pelgrimage mee te maken van een groot schrijver door het land waar ‘ik meer dan welk ander, buiten mijn eigen, van hield’.

■