Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 14]

De loopbaan van Kafka als verzekeringsjurist
De uitgave van zijn ambtelijke stukken

Franz Kafka

Amtliche Schriften Door Franz Kafka Bezorgd door Klaus Hermsdorf e.a. Uitgever: Akademie-Verlag (DDR), 453 p., f 37,30
Franz Kafka. Leben. Werk. Wirkung Door Hartmut Müller Uitgever: Econ Taschenbuch Verlag, 175 p., f 18,55
Boudewijn Büch

Er zijn oeuvres waarover oeuvres geschreven worden. Over het werk van Arthur Rimbaud is duizenden keren meer geschreven dan Rimbaud zelf schreef. Het meest complete werk van Rimbaud omvat 708 bladzijden. Etiembles bibliografie die niet eens alles vermeldt wat over de dichter geschreven is, telt meer dan duizend bladzijden. Toch zal het geschrijf over Rimbaud nimmer ophouden. Op het ogenblik is men druk bezig met Rimbauds Afrikaanse jaren als handelsagent te reconstrueren. In 1981 verschenen de becommentarieerde herinneringen van zijn baas Alfred Bardey onder de titel Barr-Adjam, souvenirs d'Afrique Orientale. Wat heeft dat voor zin zal menigeen zich afvragen? Waarom moeten wij alles weten over de handelsman Rimbaud die in zijn Afrikaanse jaren nooit meer één dichtregeltje opschreef? Met deze laatste vraag word ik nog al eens lastig gevallen. Men vindt niet zelden dat publikaties als bovenstaande de aandacht van het werk afleiden. Een benauwd-literair standpunt lijkt mij. Doch niemand wordt gedwongen de volledige uitgave van Goethe's wijnrekeningen te bestuderen. Dat doe ik wel.

Goethe paradeert niet voor niets door deze regels. Vanaf 1950 verschijnen van hem de stukken die hij schreef of ten minste ondertekend heeft als minister van het hertogdom Sachsen-Weimar-Eisenach. Het eerste deel is recent reeds zeldzaam; de uitgave is gevorderd tot boek 4. De eerlijkheid gebiedt mij te schrijven dat over de uitgave van deze Amtliche Schriften vaak snerend werd geschreven. Men vond niet zelden dat deze Goethemanie de spuigaten uitliep. Men schreef ergens dat ‘de uitgever, de bewerkers en kopers van deze geschriften patiënten genoemd kunnen worden’. Sedert kort kan de Kafka-liefhebber zich bij dit patiëntendom aansluiten. Op de Frankfurtse Buchmesse (1984) zag ik het boek aangekondigd en mijn boekenbuikje knorde van genoegen. Daarna kwam het lange wachten. Maar eindelijk was het er. 453 dichtbedrukte bladzijden, gestoken in een linnen bandje: Franz Kafka Amtliche Schriften.

Waarom deze uitgave uitgerekend in de DDR verschijnt, blijft onduidelijk. Het literaire werk van Kafka is er immers moeilijk verkrijgbaar omdat het de jeugd zou aanzetten tot decadentie en lanterfanterij. Deze keer geen geklaag! Dit degelijke werk, onder leiding van Klaus Hermsdorf in samenwerking met zes anderen verzorgd, bracht mij tijdens het lezen in bijna zinnelijke stemmingen. Zulke boeken zouden dagelijks uitgegeven moeten worden. Slauerhoffs recepten, Vestdijks medische tentamens, Novalis' mijnbouwkundige studiën (gebeurd) - ik wil het allemaal lezen.

Het is wat zuur voor Hartmut Müller dat hij de uitgave van Kafka's ambtenarenproza niet kon behandelen in zijn zojuist verschenen handige en handzame encyclopedie Franz Kafka. Leben. Werk. Wirkung. (Ofschoon de Amtliche Schriften als verschijningsjaar ‘1984’ vermeldt, verscheen het in feite pas enige weken geleden.) Want encyclopedieën over grote schrijvers - die bestaan natuurlijk ook. Evenals ‘definitieve’ verzamelde werken in vele, vele delen. De Kafka-vriend wordt de laatste jaren tamelijk verwend; sedert 1982 verschijnt de prachteditie Kritische Ausgabe der Werke von Franz Kafka (tot heden vier delen verschenen).

Nu eerst in het kort Kafka's niet-literaire carrière. Hij studeerde rechten aan de Duitse Universiteit in Praag, in 1907 werd hij noodhulpje bij een verzekeringsmaatschappij Assicurazioni Generali maar verliet dit bedrijf spoedig om een cursus aan de Praagse Handelsacademie in arbeidersverzekering te volgen. In 1908 trad hij in dienst bij de Arbeiter-Unfall-Versicherungs-Anstalt für das Königreich Böhmen waarvoor hij veel dienstreizen zou maken en rapporten of verzekeringstechnische verhandelingen zou schrijven. Hij zou zich vooral bezighouden met het probleem van het voorkomen van ongelukken (‘Unfallverhütung’). In 1917 deden zich voor het eerst de symptomen van zijn ziekte zo duidelijk voor dat Kafka om vervroegde pensionering verzocht. Dat werd niet toegestaan; hij kreeg drie maanden verlof. De schrijverambtenaar bleef sukkelen. Uiteindelijk werd hij op 1 juli 1922 - twee dagen voor zijn negenendertigste verjaardag - met pensioen gezonden. Op 3 juni 1924 blies hij zijn laatste adem uit.

Bizarre gevallen

In zijn loopbaan als verzekeringsjurist schreef Kafka een groot aantal nota's, rapporten of gedeelten daarvan. Hij was tevens een regelmatig bezoeker van verzekeringstechnische congressen. Over Kafka's en zijn eigen niet-literaire bezigheden schreef Max Brod in 1928 een artikel ‘Franz Kafka und Max Brod in ihren Doppelberufen’. Hij gaf daarin enkele stukjes uit Kafka's ‘Unfallverhütungsmassregel bei Holzhobelmaschinen’. Deze tekst nam Brod ook weer op in zijn Kafka-biografie uit 1937. Later trof men her en der wel eens een ander verzekeringsfragmentje van Kafka aan doch Hermsdorf stelt terecht dat ‘in de oeverloos geworden Kafka-literatuur nauwelijks aandacht werd besteed aan zijn werk als verzekeringsjurist’. Dat gat dicht Hermsdorf nu op onvoorstelbaar precieze en bijna zenuwslopende wijze met de uitgave van Amtliche Schriften.

Gebouw in Praag waar de Arbeiter-Unfall-Versicherungs-Anstalt gevestigd was. Kafka werkte hier van 1908-1922. Zijn bureau stond op de vierde verdieping.

De teksten zijn enerzijds Kafkaïaans en anderzijds uitgesproken niet-Kafkaïaans. Sommige bizarre gevallen uit het literaire werk zijn gedeeltelijk -of letterlijk afkomstig uit Kafka's verzekeringspraktijk. De tekst en tekeningetjes van zijn Holzhobelmaschinen-artikel doen erg denken aan het verhaal ‘In de strafkolonie’ (1914, het verzekeringstuk verscheen vier jaar eerder). Het maakt Kafka's literaire werk raar genoeg soms minder fictioneel. In het Holzhobelmaschinen-artikel schrijft hij hoe een houtschaafmachine werkt, wat de gevaren zijn en hoe de risico's (het afzagen van vingers en dergelijke) voor arbeiders te verminderen. Daartoe liet Kafka zelfs acht plaatjes bij zijn artikel afbeelden.

De houtschaafmachine en mogelijke kwetsuren bij verkeerde bediening

In ‘De strafkolonie’ beschrijft Kafka even nauwgezet de martelmachine; aan ‘de reiziger’ wordt in dit verhaal op zeer nauwkeurige wijze verteld hoe het apparaat werkt. Er is sprake van tandwielen, raderen, draaiende wielen enzovoorts. Het achtentwintig bladzijden lange verhaal bestaat voor het grootste gedeelte uit technische explicatie. Het Holzhoben maschinen-artikel gaat over een minstens even gemeen werktuig als de schaafmachine en bestaat uit acht bladzijden explicatorisch proza. Er is sprake van zaagbladen, stalen hulzen enzovoorts. Het verschil tussen het verzekeringsbericht en het literaire verhaal is dat het eerste uitvoerig vertelt hoe men ongelukken kan vermijden en het andere hoe het ongeluk (de marteling) in zijn werk gaat.

Kafkaïaanser vind ik het feit dat de schrijver Kafka zich als ambtenaar heeft bezig moeten houden met het schrijven van artikelen die bestaan uit onwaarschijnlijk zot proza en voorbeelden waarom ik heb moeten schaterlachen. Zijn ‘Einbeziehung der privaten Automobilbetriebe in die Versicherungspflicht. Uebername bzw. Ablösung der Privat-Automobilversicherungsverträge nach P. 61 U.V.G.’ is een stuk waarin Kafka zichzelf overtreft. Zijn verzekeringsbazen waren er tevreden over: het verscheen in het Bericht 1909 van de Anstalt. Minstens even mooi is het lange ‘Die Unfallverhütung in den Steinbruchbetrieben (1915), inclusief drie tekeningetjes waarop ‘Unfallverhütung im Bilde’ met de waarschu-

Vervolg op pagina 19