Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 15]

Lichtvoetig en subtiel
Verhalenbundel van Willem van Toorn

Willem van Toorn

Omtrent Kapelaan en andere verhalen Door Willem van Toorn Uitgever: Querido, 104 p., f 21,50
Frans De Rover

‘Hoeveel vrijheid gunnen wij elkaar, hoeveel vrijheid gunt de maatschappij ons?’ Met die vragen wordt de nieuwe verhalenbundel van Willem van Toorn geafficheerd in advertenties en op de flaptekst. Grote vragen, die aanleiding kunnen geven tot loodzware bespiegelingen in belerende, direct maatschappelijk-geëngageerde literatuur. Dit laatste is niet de stijl van Van Toorn. In de ruim vijfentwintig jaar dat hij - aanvankelijk vrijwel onopgemerkt - naast dichtbundels ook verhalen en romans publiceert, heeft hij een stijl ontwikkeld die misschien het best met ‘lichtvoetig’ (en dat is niet: ‘oppervlakkig’) kan worden omschreven. Zijn observaties van mensen in botsing met normen en waarden, met de leefregels van hun medemensen of van de maatschappij, hebben immer een relativerende ondertoon door de wat melancholieke en vooral milde ironie. Het titel- en openingsverhaal van de nieuwe bundel, met in de hoofdrol een ‘onaangepaste’ leraar, is daar een treffend voorbeeld van. Hoe sterk een ironische stijl, zij het in een wat wrangere toonzetting, kan werken wanneer het om zoiets volstrekt onironisch gaat als de Tsjechische samenleving na 1968, bewijst het tweede verhaal, ‘Nylons’. De overige verhalen bevatten jeugdherinneringen aan de oorlogstijd en een iets te veel door de jaren zestig gekleurde relatieproblematiek (met de langzamerhand in het oeuvre van Van Toorn vertrouwde protagonisten Erik en Margreet). Het zijn echter met name de eerste twee verhalen - in bladzijden meer dan de helft van de bundel - die Van Toorns schrijftalent bevestigen.

De herinneringen aan een onaangepaste leraar: ‘Toen hij net afgestudeerd was, kwam hij aan de school waar ik toen werkte. Een lange, magere jongen met een geweldige bos krullend haar en altijd pakken aan die eruitzagen alsof hij erin geslapen had. Soms kwam hij een dag niet. Dan moest hij luchten zien, zei hij. Op zo'n dag nam hij de trein naar Zeeland of Groningen, als het maar ver weg was en vlak tand; dan huurde hij een fiets en reed naar dorpen waar je nog nooit van gehoord had. Als hij terug was, kon hij er weer wekenlang tegen.’

Een bevlogen man, die Kapelaan, met één ambitie: het grote gedicht dat hij eens zou schrijven - ‘Niet steeds weer van die lullige gedichtjes zoals anderen dat deden, nee, één groot gedicht en dan nooit meer. Zo iets als Mei maar dan geschreven als Achterberg.’

Een man van verhalen: de wijze waarop hij, gestimuleerd door overvloedige jeneverconsumptie, vertelt van zijn erotische avonturen met een Groningse deerne en zijn ‘narrow escape’ aan een huwelijk met haar, is van een ontwapenende charme. Een onmogelijke leraar, dat wel; het (wederom door de schuld van de jenever) chaotisch invullen van de jaarlijkse overgangsrapporten wordt een debâcle dat de rector een week van zijn vakantie kost. ‘Die jongen is een dichter. We moeten maar wat geduld met hem hebben.’ Toch blijkt hij door zijn optreden(s) niet te handhaven: ‘Misschien kwam het wel doordat de normale mensen nu het onderwijs hadden overgenomen met hun systemen en methodes en beoordelingsnormen.’ Die ontwikkeling maakt de verteller weemoedig, en terecht: ‘Jammer voor die kinderen vond ik het wel. Wat zouden ze in godsnaam moeten leren van al die systeembouwers die zo plechtig kunnen vergaderen over hun pensioen en de gekte van anderen? Heel mooi vergaderen wellicht. Maar huilen om Achterberg zeker niet.’

De teloorgang van Kapelaan als leraar maar eigenlijk ook als mens - want door zijn onderdanigheid aan Koning Alcohol blijkt hij in die hoedanigheid eveneens in botsing te komen met zijn omgeving - geeft Van Toorn in een geslaagd vertelkader vorm. Het verhaal opent met de aankondiging van Kapelaans ontslag - hetgeen aanleiding geeft herinneringen op te halen - maar het draaipunt van de vertelling (het ‘vertelheden’) is zoiets banaals en afschrikwekkends als een dia-avondje van een Mexicaanse vakantie ten huize van ‘normale’ mensen. De verteller heeft zich met opzet verlaat, maar ziet nog juist de laatste dia: een verlept ogend groepje toeristen voor een soort piramide of tempel met het commentaar van ‘een beschaafde maar wat vermoeide mannenstem’: ‘...ontzettend veel last met die kerel gehad. Hij zoop als een ketter en viel de dames lastig. Hij is zelfs een keer gearresteerd door de Mexicaanse politie. Dat moet Kapelaan geweest zijn; nieuwe, kleurrijke details over zijn levenswandel volgen.

Schatplichtig

‘Omtrent Kapelaan’ is een verhaal dat door de hommage aan een nonconformistische ‘vrije’ en daarom inspirerende leraar die het aflegt tegen de onderwijstechnocraten, misschien nog aan kracht had gewonnen wanneer het uitgebouwd was tot een zelfstandige novelle. Maar ik zeg dit alleen omdat ik zelf nauwelijks genoeg kan krijgen van verhalen van en over dit type leraren. Juist aan hen is ‘de’ literatuur schatplichtig.

In ‘Nylons’ doet Van Toorn verslag van een reis van twee Hollanders per deux-chevaux naar een stadje in de omgeving van Praag; op de stadspoort van het troosteloos oord - het is herfst 1968 - hangt nog een enkel spandoek ‘dat de kameraden van de USSR dank werd gebracht omdat ze de contra-revolutie hadden neergeslagen’. Doel van de reis is de aflevering van Purnell's History of the Second World War aan een oudere man, nu werkzaam als kelner, bevrijder van Praag aan de zijde van de geallieerden, na de oorlog als historicus verbonden aan de universiteit van Praag maar in 1948 uit zijn baan gezet ‘omdat hij sociaal-democraat was en zijn land uit de verkeerde windrichting had helpen bevrijden’. Zijn grote wens - nog eens een westerse geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog te lezen - gaat in vervulling: in zijn schamele behuizing bekijkt hij ontroerd de foto's ‘met de hongerigheid van iemand die jarenlang aan geheugenverlies heeft geleden en plotseling beelden van vroeger terugkrijgt’. Het bezoek van de Hollandse vrienden is ook voor zijn vrouw aanleiding zich beelden van vroeger te herinneren - haar carrière is eveneens veranderd: ze was balletdanseres, ‘maar toen kwam dat tuig aan de macht en was alles afgelopen’; ze werkt nu in een fabriek.

Grote uitspraken over het illusieloze leven onder een rigide regime doet Van Toorn nauwelijks; hij maakt die situatie echter des te sterker ‘inleefbaar’ voor de lezer door het accent te leggen op misschien kleine, maar wel heel wezenlijke menselijke details en emoties. De vrouw vraagt de Nederlanders of ze met hen mee mag rijden naar Praag: daar kan ze met bonnen, ‘geruild voor dingen van vroeger’, een paar nylons kopen in de Tuzex-winkel. Tijdens de autorit herleeft even de illusie van vrijheid: de vrouw herinnert zich een reis naar het zuiden, toen ze vijftien jaar was - ‘Ik herinner me de terrassen 's avonds, waar je tot diep in de nacht kon eten. Dan was het nog warm. Aan de rivier. Wat was dat, de Tiber?’ ‘Ik denk het wel.’ ‘Ik ben nog lang niet te oud voor u,’ zei ze. ‘We zouden een mooi paar zijn. In Rome.’ Ik voelde een golf van verliefdheid uit mijn buik opstijgen naar mijn borst. Ik keek opzij. Ze zat spottend te glimlachen en legde haar hand op mijn schouder. ‘Maar u bent getrouwd,’ zei ik. ‘Ik ben getrouwd,’ zei ze, ‘en u ook. Het was maar een spelletje. Maar soms ben ik razend. Razend op dat tuig dat mij verbiedt te gaan waar ik wil. Naar Rome. Om maar iets te noemen.’

In de Tuzex-winkel kunnen de Hollanders met hun D-marken wel vijf paar nylons voor haar kopen, maar ze weigert zo'n geschenk hooghartig, ‘alsof we haar een fooi wilden geven (...) We zagen haar weglopen door de sneeuw, rechtop en elegant ondanks de onhandige hoge hakken, en in de trieste menigte verdwijnen.’

Evenals het beeld van de dolende dichter Kapelaan blijkt ook dat van de trotse vrouw haarscherp achter. Vrijheid. In beide verhalen schetst Van Toorn door zijn subtiele manier van observeren en verslaggeven individuen, creatieve persoonlijkheden, die veroordeeld zijn te leven tussen ‘mensen die denken dat ze hun vak, of het leven, uit het hoofd kunnen leren. Dat er regels bestaan, en dat de regels het leven zijn.’ Het is de verdienste van schrijvers als Van Toorn dat zij de absurditeit van dergelijke opvattingen aan de orde stellen.

■