Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 13]

Een mislukt beschavingsoffensief
De fragiele verhouding van Nederlanders en buitenlanders

Vreemd volk, gemengde gevoelens, etnische verhoudingen in een grote stad door F. Bovenkerk, K. Bruin, L. Brunt, H. Wouters Uitgever: Boom, 332 p., f 34, -
Ad van Iterson

‘Vroeger stonden we met z'n allen laat op straat te praten en te lachen.’ Dit hoor je vaak verzuchten in de oude arbeiderswijken van de grotere Nederlandse steden. Maar in diezelfde buurten gebeurt dat ook nu nog - alleen zijn het dit keer Turken en Marokkanen die zich onder een straatlantaarn verzamelen. Een schok der herkenning geeft dat, en wel een uiterst onaangename. Veel autochtone buurtbewoners verwijten de allochtonen iets waar ze zelf heimwee naar hebben.

Er is wat veranderd in de verhoudingen tussen Nederlanders en buitenlanders, schrijven Frank Bovenkerk, Kees Bruin, Lodewijk Brunt en Huib Wouters in Vreemd volk, gemengde gevoelens. Sinds 1980, het jaar van de grote omslag, is er een groeiende aversie te bemerken tegen met name Turken en Marokkanen. Een aversie die je kunt afleiden uit ongerijmde verwijten, maar ook uit ruzies en zelfs relletjes. De relletjes halen de landelijke pers, de ruzies komen soms in de plaatselijke krant, de irritaties van alledag blijven echter in het donker. Daarom besloot het viertal samen met een groep studenten een aantal Utrechtse wijken ‘binnen te trekken’ om met eigen ogen te kijken naar wat er van dag tot dag gebeurt. ‘Hoe functioneert zo'n multi-etnische samenleving nu écht?’ wilden ze weten, en: ‘Als er sprake is van spanningen, welke zijn daar dan de ware achtergronden van?’ Al met al geen geringe pretenties.

De romp van het boek bestaat uit twee case-studies: Huib Wouters beschrijft het leven in de buurt Lombok, vlak achter het Centraal Station, en Kees Bruin doet verslag van zijn omzwervingen in de Betonbuurt, een stuk verder van het centrum, in het noorden. Vooral uit de Lombokse geschiedenis blijkt dat de nieuwkomers aanvankelijk heel anders werden bejegend. De oorspronkelijke bewoners hielpen hen met het invullen van formulieren, legden uit waar de diverse instanties waren, kortom, waren behulpzaam in het oplossen van hun oriënteringsproblemen. Maar dat niet alleen: ze wilden de buitenlanders ook helpen zich aan te passen aan de Nederlandse zeden en gewoonten. Straatverenigingen als ‘Eensgezindheid Brengt Gezelligheid’ vroegen de nieuwe bewoners om lid te worden en tijdens het jaarlijkse feest in de aan beide zijden afgesloten 2e Delistraat probeerden ze hen mee te trekken in de polonaise. Allemaal vergeefs. De Spanjaarden, Italianen, Joegoslaven en Grieken deden mee; de Turken en Marokkanen niet. De aangeboden gezelligheid werd afgeslagen. Ook die andere grote waarde van de Nederlandse arbeiders, properheid, bleek niet te worden gedeeld. In hun streven naar een ‘knappe straat’ zagen de Utrechtse buurtbewoners zich keer op keer gefrustreerd door het gedrag van de Turken en Marokkanen. ‘We zullen er wel mensen van maken, hoor,’ heette het, kras geformuleerd, in het begin. Dat is in de ogen van de autochtonen niet gelukt. ‘Je hébt niks aan ze,’ moest een ‘Turkenmoeder’ na jaren concluderen. Teleurgesteld en soms verbitterd trokken de goedwillende buurtbewoners zich terug in eigen kring. Ze wijzen de Turken en Marokkanen af, omdat hun pogingen tot bevoogdende toenadering zijn stukgelopen. Sinds de Turkse en Marokkaanse gastarbeiders, zoals ze toen nog werden genoemd, hun vrouw en kinderen mochten laten overkomen, lijken ze genoeg te hebben aan zichzelf; ze blijven ‘op hun eigen’. Alles wijst erop dat ze niet van plan zijn om zelfs maar een béétje Hollanders met de Hollanders te worden. De buitenlanders (in Utrecht synoniem van Turken en Marokkanen) willen kennelijk buitenstaanders blijven. Het zijn pseudo-emigranten gebleken. Het beschavingsoffensief lijkt te zijn mislukt.

Verweerschrift

Een mislukt beschavingsoffensief. ‘Dat knalt er echt uit,’ zei Brunt tegen een journalist van NRC Handelsblad in dat tikkeltje te wilde idioom van de Utrechtse stadsetnografen. Wat de burgers is gelukt met de arbeiders, is de arbeiders op hun beurt niet gelukt met de buitenlanders. Het staat er niet met die woorden, maar je kunt het wel proeven: de auteurs vinden dat een beetje sneu voor hen. Behoudens een sneer aan het adres van de notaschrijvers van de PvdA is de toon van het boek voorbeeldig gedistantieerd; toch kun je je moeilijk aan de indruk onttrekken dat het als een verweerschrift is bedoeld ten voordele van de autochtonen. Dat is in ieder geval sympathiek, want het is niet leuk om door burgers voor racist te worden uitgescholden. Zeker niet als dat nergens op slaat. De Lombokkers en de Betonbuurters kunnen pittige uitspraken doen, maar ze geloven pertinent niet dat zij deel uitmaken van een superieur ras. De mythe dat de oude arbeidersbuurten broeinesten van racisme en fascisme zijn, wordt in Vreemd volk, gemengde gevoelens overtuigend opgeruimd. Een aanbevolen middel voor mensen die overal kaarsrechte bloedrode lijnen zien lopen.

Het is jammer dat de allochtonen niet aan het woord zijn gekomen (de persoon die daarvoor was ingehuurd, kwam met ander materiaal terug uit het veld; dat kan gebeuren met romantici). Gelukkig spelen ze wel een kardinale rol in de analyse van de bevindingen. De schrijvers zijn erin geslaagd om op een eenvoudige, realistische wijze allerlei samenhangen te tonen. Het vestigingspatroon van Turken en Marokkanen in Utrecht, bijvoorbeeld, wordt verklaard door het in verband te brengen met wijzigingen in het woningbeleid van de gemeente. Daarmee is de derde partij genoemd: de overheid. Voor veel autochtonen is de overheid, zowel op lokaal als nationaal niveau, de uiteindelijke schuldige van de problemen. Ze verwachten dat ‘hun’ overheid achter hen zal staan en de ideologie van de aanpassing van de nieuwkomers in woord en daad zal uitdragen. Maar wat zie je? De gemeente trekt de buitenlanders juist vóór: bouwen, slopen, een koffiehuis openen, een moskee in een woonhuis - het mag allemaal zomaar, geen vergunning of diploma nodig. Ook door de overheid voelen de autochtonen zich in de steek gelaten. En ze gaan zich vertwijfeld afvragen: ‘Wie worden hier nu eigenlijk gediscrimineerd?’ Niet te luid, overigens, want anders vallen ‘de studenten’ over hen heen. ‘De studenten’ vormen de vierde partij: alles wat jong is, van buiten komt en een of andere opleiding volgt of in het onderwijs, de gezondheidszorg en het maatschappelijk werk zit. Ze staan als eerste klaar om ‘discriminatie!’ te roepen, maar hebben hun eigen toenaderingspogingen in de vorm van Kerst-Inns, info-avonden, contactgroepen en buurtcomités bijna allemaal opgegeven.

Stadsetnografen krijgen altijd het verwijt dat ze ‘de theorie verwaarlozen’. En inderdaad, als je weer iets leest over zo'n kleurrijke groep marginalen, denk je wel eens: heel interessant en ook zo levensecht, maar voor hetzelfde geld lees ik liever een roman over die mensen. Vreemd volk, gemengde gevoelens is echter verre van anekdotisch. De case-studies zijn misschien wat aan de lange kant, maar op elke bladzijde blijkt dat de schrijvers zich hebben laten leiden door modellen van grote reikwijdte. Met de twee gehanteerde modellen in wel iets vreemds aan de hand. Van het successiemodel uit de Chicago-school, een vertrouwde inspiratiebron voor mensen die zich bezighouden met immigrantenkwesties in grote steden, wordt zonder scrupules gezegd in welk opzicht het van toepassing is en in welk opzicht niet. Ze aarzelen zelfs niet te schrijven: ‘Er is misschien wat voor te zeggen om de fasen van penetratie en invasie helemaal los te maken uit de context waarin ze door de Chicago-sociologen zijn geplaatst.’ Het andere model, het gevestigden-buitenstaandersmodel van Norbert Elias, is een betrekkelijk nieuwe - en voor sommigen wellicht ook verrassende - gids waarvoor dit gezelschap heeft gekozen. In de inleiding en de conclusie doet het viertal zijn uiterste best om de verhelderende waarde ervan voor de problemen in de Nederlandse arbeidersbuurten aan te tonen - terwijl een van hen, Huib Wouters, in zijn verhaal over Lombok toch zo duidelijk heeft moeten besluiten: ‘Wat in Lombok in het verloop van de verhoudingen tussen Nederlanders en buitenlanders is gebeurd, wijkt fundamenteel af van het beeld dat Elias en Scotson over hun “gevestigden” en “buitenstaanders” presenteren.’ In het model van Elias doen de gevestigden er alles aan de buitenstaanders op een afstand te houden, te stigmatiseren; in Lombok proberen de gevestigden juist de buitenstaanders erbij te trekken, te ‘beschaven’. (Volgens Wouters doen de Lombokkers dat, omdat ze er belang bij hebben; het is spijtig dat die gedachte niet verder is uitgewerkt, want dan was misschien duidelijk geworden dat de tegenspraak met het model van Elias slechts schijnbaar is.)

Het lijkt wel of ze zó blij waren met deze nieuwe theorie, dat ze er, ook al voldeed die ogenschijnlijk niet, geen afstand van konden doen.

■