Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 12]

[Ronald Jonkers]
Vervolg van pagina 9

met acribie wilt werken kan dat ook niet anders,’ zegt hij. ‘Een boek als dit kun je alleen maar goed vertalen als je in een roes verkeert. Vanaf het moment dat ik de voorbereidingen had afgerond was het boek overal: op de plee, in bad vooral en buiten als ik lange wandelingen maakte. Afhankelijk van mijn lichamelijke toestand werk ik in plukken van een week tot veertien dagen. Dan leef ik als een beest. Ik rook alleen sigaren, drink koffie, werk haastig een boterham met kaas naar binnen of een bord havermout en ga weer verder - zestien uur op een dag. Ik kan dat rustig doen, ik woon daar helemaal alleen en hoef me van niemand iets aan te trekken. Als er echt spanning is zit ik in mijn slaapzak achter mijn tafel. Dan schrijf ik door totdat ik in slaap val en als ik wakker word werk ik weer verder. Gödel, Escher, Bach heb ik alleen kunnen vertalen door mezelf tot dergelijke tranches op te zwepen, anders gaat het niet. Ik kan niet, zoals Stravinsky dat kon, 's morgens om negen uur de dop van mijn vulpen schroeven om tot het middageten door te werken om daarna van twee tot vijf weer verder te gaan. Hofstadter is alleen maar te vertalen als je hem begrepen hebt. Begrijpen doe je niet alleen met je kop, maar ook met je buik.’

Aanvankelijk voelde Jonkers weinig voor het monstrueuze project, dat hem weliswaar boeide maar tegelijk ‘veel te zwaar’ leek. ‘In principe kan alles vertaald worden, maar de vraag is met welke dichtheid. Een nauwkeurigheid van één op één krijg je natuurlijk nooit, maar in dit geval lagen de problemen wel erg extreem. Het is een mengeling van technische tekst en literatuur. De woorden worden in verschillende betekenissen gebruikt, veel grapjes zijn erg aan het Amerikaans gebonden en bijna niet te vertalen. In eerste instantie schrikt het boek af. Als je het openslaat komen de formules je zwart tegemoet. Aan de andere kant was er juist door die formules, de prentjes van Escher en Magritte en de vele dialogen iets met dat boek dat me prikkelde. Uiteindelijk heb ik gezegd: okee, ik doe het, maar dan onder de voorwaarde dat ik een half jaar de tijd krijg om me in te werken in de materie. Daar is toen een heel coulante regeling voor getroffen; ik heb gewoon geld gekregen van de uitgever. Ik ben een leek op alle gebieden die Hofstadter aansnijdt, ik wilde er zelf ook iets van leren. Alle boeken die in de literatuuropgave achterin worden genoemd heb ik besteld en doorgeworsteld. Ik heb contact gezocht met specialisten op de gebieden die in de tekst worden behandeld. Bij Gustav Leonard kon ik terecht met vragen over muziek, ik heb een moleculair bioloog ingeschakeld en ik heb veel gehad aan de aanwijzingen van Johan van Benthem, een logicus die zelf op mathematisch gebied nogal innoverende dingen heeft gedaan. Het grappige is dat Van Benthem bij het doorlezen van de tekst Hofstadter op vrij veel logische fouten heeft betrapt. Dat is allemaal gecorrigeerd, dus de Nederlandse uitgave is nu ook op logisch vakgebied goed. Er staan nogal wat toevoegingen van Van Benthem in, maar in overleg met Hofstadter hebben we net gedaan of het de tekst van Hofstadter was. Er zitten nu allerlei passages in het boek, die in het Amerikaans origineel ontbreken. Hofstadter is namelijk blijven doorschrijven aan dat boek.

Boccaccio

Vanuit de theoretische natuurkunde is hij in de informatica terechtgekomen en nu is zijn specialisme vooral alles wat met vergelijkingen te maken heeft. Vandaar dat hij buitengewoon in vertalingen is geïnteresseerd. Daarom heeft hij me bij het hele proces begeleid, ik heb nog steeds contact met hem. Ik heb een weeklang met hem in Parijs aan de Franse vertaling gewerkt. Daarna heb ik ook aan de Duitse vertaling meegewerkt, maar toen was de Nederlandse tekst al af. Hofstadter houdt er persoonlijk toezicht op dat het goed gebeurt. Uiteindelijk heeft hij tegen mij gezegd: okee, zoals ik jou ken, zoals je de dingen begrijpt en zoals je grappig kunt zijn, vertrouw ik je. Dat zit wel snor, zei hij, je kunt je gang gaan.’

Ronald Jonkers merkt op dat hij een hekel aan overdrijven heeft. Toch, nu hij het boek ‘van binnen en van buiten’ kent, moet hem van het hart dat het zijn leven veranderd heeft. ‘Mijn mentaliteit is erdoor beïnvloed, daar is denk ik niet aan te ontkomen als je zo intensief met een tekst als deze aan de gang gaat. Door Hofstadter heb ik geleerd in niveaus te denken. Ik weet nu dat je je prettiger voelt als je buiten de systemen en niveaus treedt waarin je gewend bent te denken. Ik zal een voorbeeld geven. Ik zat op een station en hoorde dat de trein tweeënhalf uur vertraging had. Normaal is dan dat iedereen zich tweeënhalf uur zit op te winden. Ik zag mensen om me heen die even korzelig reageerden als ik. Toen dacht ik aan Boccaccio: de pest breekt uit, de mensen belanden in een noodsituatie, maar in plaats dat ze zich daarover beklagen besluiten ze er het beste van te maken wat er van te maken valt. Ze gaan elkaar verhalen vertellen, dat wil zeggen: ze bekijken hun toestand vanuit een ander niveau dan ze zich op dat moment bevinden. Dat heb ik toen op dat station ook voorgesteld aan mijn medereizigers. We zijn elkaar verhalen gaan vertellen, ik heb dat zelf geïnitieerd. We hebben elkaar zeven uur aan één stuk geamuseerd, het was een lange treinreis. De tijd vloog om. Later heb ik uitgelegd wat ik gedaan heb, ik had namelijk een systeem veranderd. Dat is zomaar een praktisch voorbeeld van iets dat ik uit Gödel, Escher, Bach heb gehaald. Het is zo'n merkwaardig boek, dat iedere lezer, afhankelijk van zijn referentiekader, er uit kan halen wat hem aanspreekt. Hoe kun je als ontwikkeld mens zonder angstgevoelens en zonder paniek nadenken over de tijd waaarin je leeft? Pirsig gaf dat al aan, Hofstadter werkt dat verder uit. Er zit een duidelijke lijn in de boeken die ik vertaald heb. Ik weet nu ook zeker dat ik niet meer van zulke boeken wil vertalen. Ik heb het idee dat er op dit gebied niets meer te vertalen valt. Het is allemaal gezegd nu.’

■