Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

De ontvanger en zijn context
Eco als cultureel entertainer

Umberto Eco

De alledaagse onwerkelijkheid Door Umberto Eco Uitgever: Bert Bakker, 349 p., f 29,90
Cok van der Voort

Umberto Eco heeft in Nederland vooral bekendheid gekregen met zijn roman De naam van de roos. Toch is Eco niet in de eerste plaats romanschrijver; integendeel, het overweldigende succes van de roman is mede te danken aan de bekendheid die Eco, zeker in Italië, maar ook daar buiten, al jaren geniet als wetenschapper, essayist en criticus. De eerste werken op het gebied van de esthetica, de filosofie en de semiotiek ontstaan al in de jaren vijftig; maar terwijl zijn uitgebreide puur wetenschappelijke produktie toch vooral weerklank vindt in de beperkte kring van vakgenoten, weet de journalist, de essayist, de criticus een veel breder publiek te bereiken. Als intellectueel staat Eco midden in de maatschappij en speelt hij een actieve rol in het sociale, politieke en culturele leven. Hij schrijft regelmatig in verschillende dag- en weekbladen, neemt deel aan debatten voor radio en televisie, reist vandaag naar Tokio en morgen naar Amsterdam om te spreken op congressen en tijdens culturele bijeenkomsten, en schuwt geenszins de publiciteit rond zijn eigen persoon.

Het is déze Eco die centraal staat in De alledaagse onwerkelijkheid, een door hemzelf samengestelde bloemlezing van artikelen en lezingen uit de afgelopen twintig jaar. De stukken, door de auteur gerangschikt in vijf series, zijn van zeer uiteenlopende aard: een beschouwing over het hyperrealisme in de Verenigde Staten wordt gevolgd door een vergelijking tussen de middeleeuwse en onze eigen maatschappij in al haar geledingen. Maar ook vraagstukken als de machtsconcentratie van de multinationals, het terrorisme van de Rode Brigades, de geavanceerde technologie en vooral de enorme vlucht van de massamedia komen in het boek aan de orde. Nu is het natuurlijk niet mogelijk een strikte scheiding aan te brengen tussen de essayist, de wetenschapper en de romancier; en zoals in De naam van de roos het fictieve verhaal veelvuldig wordt onderbroken door historische, filosofische en semiologische uiteenzettingen, zo is in De alledaagse onwerkelijkheid het betoog rijkelijk ‘verlucht’ met waar gebeurde of gefingeerde ‘verhalen’ die dienen als voorbeelden en er voor zorgen dat de essays van Eco nooit droog of saai zijn. Aardig is bijvoorbeeld de vergelijking, in verband met de rol van de televisie, tussen het huwelijk van Rainier van Monaco en Grace Kelly zo'n vijfentwintig jaar geleden, en de meer recente Royal Wedding in Engeland: terwijl de tv in het eerste geval nog volkomen ondergeschikt was aan de reële gebeurtenissen, werd in het laatste geval de hele ceremonie volledig voorgeprogrammeerd en zelfs geënsceneerd ten behoeve van de tv-reportage. Ook het aan Roberto Vacca ontleende verhaal, waarmee Eco wil aantonen hoe een geavanceerde technologische maatschappij op een bepaald moment terugkeert naar feodale middeleeuwse structuren, is een goed gekozen voorbeeld. Maar hoe treffend en ‘sappig’ dergelijke verhalen soms kunnen zijn, ook hier geldt de stelregel ‘overdaad schaadt’: Eco weet vaak niet van ophouden en lijkt dan op een entertainer die de ene geestigheid aan de andere rijgt, waardoor het betoog in dienst komt te staan van de voorbeelden in plaats van andersom; en dat is storend, vooral omdat de analyses van culturele en maatschappelijke verschijnselen op zich meestal zeer helder zijn en een dergelijke opsmuk niet behoeven.

Interpretatievrijheid

Gelukkig neemt naast de verteller ook de semioticus in deze artikelen een grote plaats in, want in deze rol is Eco toch op zijn best. In zijn ideeën over tekensystemen en het toekennen van betekenissen staat de stelling centraal dat geen enkel teken een vaststaande, onveranderlijke betekenis bezit, maar dat ieder teken een betekenis krijgt (ofte wel produceert) al naar gelang de context waarin het functioneert. Niet alleen in het taalsysteem, maar ook in ruimere zin, in de historische, sociaal/culturele en politieke context, gelden deze regels voor betekenistoekenning en -verandering. De belangrijkste component in de communicatieketen is voor Eco dan ook niet de bron, noch het medium, maar juist de ontvanger, die de tekens in zijn eigen context en met zijn eigen code tot een boodschap omvormt. Wanneer je de ontvanger deze interpretatievrijheid ontneemt door ieder teken een vaste, zogenaamde ‘iconische’ betekenis te geven, beland je volgens Eco in de hyperrealistische wereld van wassenbeeldenmusea, robots en Disney land, waar niets meer wordt overgelaten aan de fantasie van de kijker, de gebruiker of de bezoeker, die daardoor vervalt tot grote passiviteit.

Hét terrein bij uitstek voor de semioticus is dat van de media. Ook hier eist Eco voor de ontvanger een zekere marge van interpretatievrijheid op; en daarmee distantieert hij zich duidelijk van degenen die met McLuhan stellen dat de massamedia geen ideologie overbrengen, maar zelf ideologie zijn (‘The medium is the message’, zei McLuhan). Niet alleen in de hier opgenomen artikelen, maar reeds in een van zijn eerste boeken, Apocalittici ed integrati uit 1964, vecht Eco deze opvatting aan, al onderkent hij wel dat de snel evoluerende technologische middelen ook op dit gebied een bedreiging vormen voor de pluriformiteit. Wil je deze dreiging keren, dan heeft het volgens Eco geen zin de stoel te bezetten van de directeur van een tv- of radiostation. Een dergelijke strategische aanpak, die louter gericht is op de uniforme bron moet altijd gepaard gaan met een guerrillatactiek, dat wil zeggen het infiltreren in alle mogelijke verschillende groepen ontvangers over de hele wereld om ze bewust te maken van hun interpretatiemogelijkheden. Deze guerrillatactiek is volgens Eco ook op andere terreinen van onze samenleving de enige aanpak die werkt om de machtsstructuren aan te tasten, ook in de politiek; en de grootste fout van de Rode Brigades is zijns inziens dat ze nog steeds denken het ‘hart’ van de staat te kunnen raken door het vermoorden van individuen, terwijl de staat geen hart meer bezit en slechts aangetast kan worden door binnen te dringen in het ragfijne netwerk van afspraken waarop zijn macht berust. Welke gevolgen een dergelijke tactiek kan hebben, blijkt uit de actie van een protestgroep uit Californië die iedereen had aangespoord één cent te veel op de telefoonrekening te storten, waardoor het hele geautomatiseerde administratieve systeem van de telefoonmaatschappij werd ontwricht. Aan de andere kant geeft Eco toe dat juist deze systemen een enorm vermogen hebben zich snel te herstellen, de aanslagen te neutraliseren en ze vaak zelfs al in te calculeren. Zo zou de vlucht van de fotokopieerapparaten het systeem van de uitgeversindustrie kunnen aantasten, maar de grote uitgeverijen spelen hier onmiddellijk op in: ze laten de fotokopieën voor wat ze zijn en brengen hun boeken op de markt in kleinere oplagen maar tegen hogere prijzen. Een historisch compromis op technologisch gebied, zo besluit Eco zijn betoog.

■