Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 4]

De geest van de criticus
Dankwoord bij de toekenning van de Wijnaendts Franckenprijs 1985

Carel Peeters

Op zaterdag 8 juni werd aan Carel Peeters de Dr. Wijnaendts Franckenprijs 1985 uitgereikt: de tweejaarlijkse essayprijs van de Maatschappij van Nederlandse Letterkunde. De prijs werd toegekend voor het vorig jaar verschenen boek Houdbare illusies. Het bij deze gelegenheid uitgesproken dankwoord is op deze pagina afgedrukt.

U heeft er geen idee van hoezeer ik in verlegenheid ben gebracht door juist de toekenning van de Dr. Wijnaendts Franckenprijs. Dr. Wijnaendts Francken! Bij hem heb ik geestelijk in de wieg gelegen. Hij heeft mij bij wijze van spreken het intellectueel ‘tata’ bijgebracht, het Filosofisch ‘toetoe’ en het morele ‘uhuh’. Hij zorgde voor de Liga van mijn bewustzijn. Het treintje waarmee een baby zijn pap krijgt toegediend bestond in mijn geval uit het boek Vier moralisten van dr. C.J. Wijnaendts Francken, een van de eerste niet-literaire boeken die door mij uit persoonlijke belangstelling en op eigen houtje werden aangeschaft bij De Slegte. Nu ik het dezer dagen heb teruggezien, nadat het zo'n vijfentwintig jaar onaangeroerd in mijn boekenkast heeft gestaan, heb ik raar staan kijken. Het boek bevat vier essays over Confucius, Plutarchus, Montaigne en Coornhert.

Over in het bijzonder de laatste drie zou ik nog steeds niets kwaads willen zeggen, maar juist over de eerste, Confucius, schreef ik een van mijn eerste ‘beschouwingen’. Confucius, hoe komt iemand erbij! Als het nu Homerus, Plato of Erasmus was, maar Confucius, niet alleen iemand uit een tijd die onnoemlijk ver achter ons ligt, maar bovendien schrijvend en denkend in een taal waar ik nog steeds geen jota van begrijp. Om mijzelf te beschermen heb ik die ‘beschouwing’ maar niet voor de dag gehaald, want het is zeker dat ik het grootste deel heb overgeschreven uit het essay van dr. Wijnaendts Francken.

U zult begrijpen dat ik de man die mij geestelijk zo'n beetje ter wereld heeft gebracht niet verloochen, ook al kan ik onmogelijk zeggen dat hij een groot denker was. Hij was een parafraseur, iemand die andermans gedachten weergaf en dat deed in een nu aandoenlijk schoolse stijl met zinnen als ‘De groote Pascal met zijn genialen aanleg...’, of ‘Zien wij thans welke plaats Montaigne's Essais innam in al die onderscheiden richtingen...’ Maar hij schreef bij mij op een onbeschreven blad, een tabula rasa, woorden als ‘scepticus’, ‘stoïcijn’, ‘epicurist’, die door mij ijverig in een schriftje werden opgetekend met zelfbedachte omschrijvingen. Ik word hopelijk niet van hoogmoed beticht als ik zeg dat ik dr. Wijnaendts Francken ben ontgroeid, maar mijn piëteit voor de schrijver van Vier moralisten is daar niet minder door. Hoe weinig oorspronkelijk de essays van dr. Wijnaendts Francken ook zijn, zij handelen over schrijvers en wijsgeren die iets gemeen hebben dat mij moet hebben aangesproken. Ik moet begrepen hebben dat je moralisten en moralisten hebt en dat de moralisten waar Wijnaendts Francken het over had degenen waren die een persoonlijke moraal stelden tegenover de georganiseerde moraal zoals die werd gepredikt in kerken van allerlei snit. De moralisten waar Wijnaendts Francken het over heeft woekerden met het leven en zij ontwikkelden ideeën over de manier waarop men die verwarrende kluwen enige persoonlijke structuur kon geven. Daarbij komen gedachten over goed en kwaad kijken. De ontwikkeling van een persoonlijke moraal werd bij deze moralisten voorafgegaan door een wijsheid van Terentius die Wijnaendts Francken in zijn inleiding aanhaalt. Het is één van de eerste Latijnse zinnen die ik uit mijn hoofd kende en te pas en te onpas probeerde te gebruiken met een voor kenners verdachte argeloosheid: ‘Nil humani a me alienum puto’: niets menselijks is mij vreemd. Deze zin schept in mijn ogen nog steeds een noodzakelijke menselijke ruimte; het is alsof mensen die er de inhoud van tot zich hebben laten doordringen, juist één seconde langer wachten met te oordelen over anderen en zich in die ene seconde bedenken dat mensen gekke sprongen kunnen maken en dat ze daar recht op hebben.

Buskruit

Omdat het boek van dr. Wijnaendts Francken een van de eerste was die ik uit persoonlijke belangstelling aanschafte, moet ik toen al begrepen hebben dat mijn passie voor literatuur er niet een was die zich tot romans en gedichten beperkte. In de literatuur alleen vond ik blijkbaar niet wat ik toen met een onderdrukte paniek zocht: ik zocht het buskruit van het leven uit te vinden: ik wilde weten hoe alles écht in elkaar stak. Het lezen van filosofen bracht mij daar vaak heel dichtbij, maar de ellende was dat ik altijd filosofen uitzocht die enerzijds met de hamer wilden filosoferen en anderzijds steeds beweerden dat dé waarheid nergens te vinden was, en dus het buskruit niet: het buskruit was het leven zelf. De aandrift om te willen weten hoe de dingen wérkelijk in elkaar staken - hoewel een illusie - is mij niet ontvallen, evenmin de wetenschap dat dé waarheid meer iets is voor de naam van een dagblad dan voor mij.

Ik wist het natuurlijk al, maar toen vorig jaar de intellectuele biografie van de negentiende-eeuwse Engelse ciriticus William Hazlitt verscheen, drong het nog eens goed tot mij door: een criticus is niets als hij geen geest heeft met een scala van persoonlijke, filosofische en maatschappelijke voorkeuren. William Hazlitt was iemand met zo'n geest, vandaar de ondertitel van het boek van David Bromwich: The Mind of a Critic. Alleen al de dikte van het boek maakte duidelijk dat Hazlitt een gecompliceerde en veelzijdige geest was. Dat hij één van de levendigste en boeiendste critici van de negentiende eeuw werd was alleen mogelijk omdat hij er niet mee volstond inzicht en sympathie te verwerven voor de schrijvers en dichters van zijn tijd, maar bovendien inzicht in wat hij zelf dacht en vond. Deze twee ambities zorgden ervoor dat hij het boek schreef over de belangrijkste dichters van zijn tijd, The Spirit of the Age, en ik beken dat dit boek mij een voorbeeld is geweest toen ik Houdbare illusies schreef.

Ook in zijn andere essays, verzameld in Table Talk, blijkt Hazlitt een criticus voor wie leven, denken en kunst onverbrekelijk met elkaar samenhangen. Hij ambieerde niet een gefixeerd wereldbeeld te hebben, zijn onrustige passie, een soort verliefdheid, maakte dat hij alles om zich heen wilde begrijpen en daardoor ontstond onvermijdelijk een geest, een kritisch karakter. Hij was een criticus die, gegeven een zekere sympathie, met een dichter of schrijver meedacht en recht wilde doen aan diens intenties. Het thuisraken in het werk van een dichter was meer dan een esthetisch genoegen, het leverde hem ook het beste weten op van iemand. Hij had er een persoonlijk, bijna egoïstisch belang bij te weten hoe een dichter of schrijver dacht.

Een kritisch karakter, zoals William Hazlitt dat in zijn essays over Byron, Shakespeare, Coleridge, Walter Scott toonde, botste ook wel eens met deze dichters en schrijvers. Maar juist daardoor ging men ze beter zien. Hazlitt ging niet op in de dichters en schrijvers die hij behandelde, hij was geen empathisch criticus. Hij gaf ze een gezicht door, zoals Nietzsche in Jenseits von Gut und Böse in een heel ander verband eens aardig zei, zichzelf te bewaren.

Ik kom hierop omdat de belangrijkste gebeurtenis van de laatste weken, de verschijning van de nieuwe roman van Oek de Jong Cirkel in het gras, mij weer scherp bewust maakte van de noodzaak zichzelf ‘te bewaren’ als criticus op het moment dat men het gevoel heeft door de schrijver meegenomen te worden in een denkwereld waarin het er kennelijk juist om gaat zichzelf te verliezen. Cirkel in het gras bevestigde mijn bewondering en mijn vertrouwdheid met de wereld van Oek de Jong, maar er ontstond ook verwondering. Net als met Opwaaiende zomerjurken had ik in Cirkel in het gras vanaf de eerste pagina's het gevoel betrokken te raken bij zijn personages, alsof het mij aanging. Het tobben van Simonetti met zijn ziel en met zijn liefde voor Hanna Picard vertegenwoordigt een exemplarisch hedendaags verlangen: de wens niet te worden overspoeld door zaken die niet uit een eigen bron voortkomen. Simonetti wil ‘de bron zuiveren’ zegt hij tegen zijn antipode Zucarelli. Hij wil ‘waarlijk intelligent’ worden en vertrouwd raken met het ‘Goede’, met een hoofdletter. Met deze ambitie en dit verlangen ga ik in het geval van Oek de Jong lang mee - hij sleept je mee door de perfectie waarmee hij alles onder woorden brengt. Maar er waren momenten in Cirkel in het gras dat ik niet mee wilde, omdat ik in een wereld raakte waar de woorden ineens een heel andere kleur kregen.

Ritme

Op welke momenten verandert een woord, een metafoor, in iets dat niet meer van deze wereld is? Oek de Jong laat Simonetti zeggen dat het tot hem doorgedrongen is dat hij ‘het ritme diende te volgen, het ritme dat ieder mens beheerst.’ Ritme is niet zo'n erg duidelijk begrip: we kennen het in de muziek, in de poëzie, maar bestaat het ook in het leven? Wordt ieder mens beheerst door een ritme? Hoeveel moeite ik ook doe, ik snap niet waar Oek de Jong het over heeft. Men kan zichzelf in een bepaald ritme brengen door dingen op bepaalde momenten te laten en te doen, maar dan nog ben je het zelf die het ritme bepaalt, en word je er niet door beheerst. Het is wel duidelijk dat Oek de Jong Simonetti tot tolk maakt van een verlangen om glimlachend aanwezig te zijn in het leven: volledig in de wereld en toch in de kern onaantastbaar. Zo omschreven heb ik daar geen enkele moeite mee en verdwijnt mijn weerspannigheid, maar moet dit gebeuren onder verwijzing naar het feit dat Simonetti zeven jaar lang een raadselachtig glimlachende Boeddha op zijn nachtkastje heeft staan? Deze dikke pad van de geheime kennis?

Woorden worden niet meer van deze wereld zodra ze een hoofdletter krijgen of wanneer ze meer willen uitdruk-

[p. 5]

ken dan ze kunnen verantwoorden. Bij Oek de Jong krijgt het ‘Goede’ een hoofdletter en vanaf dat moment bevinden we ons in een ongrijpbare, mogelijk Platoonse ideeënwereld, die het contact heeft verloren met een concrete werkelijkheid, waaronder ik ook gevoelens en ideeën versta. Hetzelfde is het geval met het woord ‘duivels’. Wie dat anders gebruikt dan als een terloopse metafoor, een aanduiding voor een vervaarlijk persoon of verschijnsel, maakt het tot een woord dat behoort tot de wereld waarin de taal wordt gebruikt van de ongedekte cheques: de wereld van de religie, van de preek, van Billy Graham. Zucarelli zou zichzelf verkocht hebben aan vele ‘duivels’: de duivel van de kennis, de duivel van de heerszucht, de duivel van de charme, de duivel die de natuur wil overwinnen. Dit morele en religieuze absolutisme of manicheïsme maakt van degenen die zich niet aan de duivel hebben verkocht ontstegen heiligen en ontneemt kennis, charme en al die andere verderfelijke, uiterst menselijke aandriften hun functie, soms hun trots en waarde. Ook de manier waarop Simonetti zich aan het slot van Cirkel in het gras overgeeft aan de ‘archaïsche glimlach’ van de antieke vrouwenkop is méér dan een tijdelijke herkenning: er wordt mee gesuggereerd dat hij contact heeft met een onwereldse tijd die iets te vertellen heeft voor de verlichten, de beminnelijken, zij die glimlachen. Bij Oek de Jong worden vergelijkingen met een tijdelijke betekenis tot eeuwige symbolen. Zelfs zulke uitgesproken lelijke dingen als pauweveren, te vinden in de schuur van Simonetti's vriend Kurhajec, krijgen die mystieke betekenis.

William Hazlitt

Een andere schrijver die zich steeds vaker bedient van begrippen en woorden die nog maar weinig verband houden met een concrete werkelijkheid, Andreas Burnier, is net als Oek de Jongs hoofdpersoon Simonetti uit op ‘vervaging van de ego-identiteit.’ Zij onderbouwt haar ideeën met de theorieën van de psycholoog Jung, de man die eens heeft geschreven dat ‘de Zonde begint bij het ontstaan van het bewustzijn’. Hier hebben we weer een variant van de erfzonde: de Zonde, ook nog met een hoofdletter. Ook heeft zij het graag over het Kwaad met een hoofdletter. Niets is naar mijn idee in aanleg zondig. De richting die Oek de Jong zijn personages in Cirkel in het gras soms op laat gaan is verwant aan die van Andreas Burnier en ik kan niet zeggen dat het mij bevalt. Het bewustzijn is iets waaraan niets menselijks vreemd is en dat moet maar zo blijven. Het bestaat uit veel meer dan uit het Goede en het Kwade omdat het menselijke gecompliceerd en veelzijdig is. Dat leerde mij dan toch dr. Wijnaendts Francken.

■