Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 3]

Een ondoorzichtige bende
Gerard Reve als verslaggever in dienst van het Hogere

Gerard Reve

Roomse Heisa door Gerard Reve met foto's van Vincent Mentzel Uitgever: Elsevier, 52 p., f 12,50
Beatrijs Ritsema

Over het bezoek van de paus aan Nederland is heel wat te doen geweest. Het begon al ruim een jaar geleden, toen het plan bekend werd en Sonja ijlings in haar tv-programma voor- en tegenstanders bij elkaar haalde om hierover te twisten. Ik herinner me verder weinig van het item, omdat ik intussen de krant zat te lezen. Wat een slap onderwerp, blijkbaar was Sonja door haar voorraad controversiële kwesties heen, dacht ik. Maar daar vergiste ik me toch in. Toen de komst naderde, kwam ineens iedereen in het geweer, werden er anti-pauscomités opgericht en -avonden georganiseerd. Publicisten begonnen zich serieus boos te maken en trokken van leer tegen ‘de papen’. Ook werd er nog een krantje in beslag genomen met richtlijnen voor het vermoorden van de paus. Ik vond dit zowel verbazend als vermakelijk. Blijkbaar is de behoefte van mensen aan het maken van heisa, de zucht om ergens tegen te zijn, zo groot dat als er even niets belangrijks voorhanden is, dan in godsnaam maar de paus.

Is die man staatshoofd van een verkeerd land? Zucht er iemand onder zijn juk in ketenen? Welnee, hij doet geen vlieg kwaad, hij draagt alleen een bepaalde boodschap uit voor wie het horen wil. Zelf ben ik niet bijzonder in zijn boodschap geïnteresseerd, net zo min als ik warm kan lopen voor Bruce Springsteen, de Dalai Lama, Joseph Beuys of het therapeutenechtpaar (Blijf O.K.) Harris. Tegen de komst van geen van hen zou ik mij verzetten, omdat ze tenslotte voor hun eigen club van aanhangers zouden komen.

Veel mensen schijnen zich geërgerd te hebben aan de buitenproportionele hoeveelheid aandacht die de tv en de kranten aan het pausbezoek besteedden. Ook dit heeft mij niet in het minst gedeerd, maar ik ben daar nogal makkelijk in, want ik klaag ook nooit over al die voetbalwedstrijden, vakbondsonderhandelingen en filemeldingen die de media over ons uitstorten. Dan doe ik een stapje opzij.

Het enige wat ik echt leuk vond van de berichtgeving rondom het pausbezoek waren de notities van Gerard Reve in NRC Handelsblad. Deze stukjes, vier in getal, heeft hij samen met een zelf-interview en een brief aan Rudy Kousbroek gebundeld in een boekje met de treffende titel Roomse heisa. Te zamen vormen deze stukken een curieuze geloofsbelijdenis, Reves credo in het katholicisme. In dit boekje komt een scherpzinnig beeld van het katholieke geloof naar voren dat correspondeert met hoe de schrijver zelf in elkaar zit. In de eerste twee stukken (die niet over het pausbezoek zelf gaan) ratelt Reve in een semi-parlando-stijl, zoals gebruikelijk bij hem, door over van alles wat hem invalt, de wanhoop van het leven, de maagd Maria, de aanschaf van een tweedehands naaimachine, onderbroken door bespiegelingen over mooie jongens, maar altijd weer terugkomend op de hoofdlijn van wat hij wil vertellen. Het is dat ik langzamerhand weet wat me te wachten staat bij een tekst van Reve, maar iemand die voor het eerst van zijn leven iets van Reve zou lezen en in Roomse heisa zou beginnen, moet wel van zijn stoel vallen van verbazing over het rariteitenkabinet dat hij aantreft. Huiselijke beslommeringen, gewaagde politieke uitspraken, far-out fantasieën, hoogdravendheid afgewisseld met melige platvloersheid, zonder desondanks in het ordinaire te vervallen.

Doubles entendres

Op dezelfde manier zal een niet-ingevoerde buitenstaander die zich in het katholieke geloof wil verdiepen ook van de ene verbazing in de andere vallen. Want als er één wonderlijke godsdienst is die van tegenstrijdigheden en doubles entendres aan elkaar hangt, dan is het de katholieke.

Het is een ondoorzichtige bende, waarin niet alleen grote verschillen bestaan tussen de gelovigen onderling, maar ook vooral tussen de top en de volgelingen. Dit komt doordat het sjacherprincipe er zo'n grote rol in speelt, vroeger en nu nog steeds. Over alles kan onderhandeld worden, met de biechtvader, maar ook direct met God zelf in een persoonlijk gebed. Als iemand God te ver van zich af vindt staan, kan hij de maagd Maria nemen (een personage met wie Reve veel op heeft) of een favoriete heilige om voorspraak bij af te smeken. Elke beroepsgroep heeft een eigen beschermheilige tot wie je je kunt wenden. Het systeem van het verzamelen van aflaten bijvoorbeeld, dat nu enigszins in onbruik is geraakt, is vergelijkbaar met het openen van een spaarrekening voor het hiernamaals. Hoewel doodzonden in principe wel vergeven zijn na het ontvangen van de absolutie en het uitvoeren van de penitentie, blijft er altijd nog een schuld open staan die uitgeboet moet worden in het vagevuur. Door tijdens het leven al te werken aan een opbouw der aflaten, kon men de tijd die na de dood in het vagevuur doorgebracht moest worden, aanzienlijk bekorten. Ook kon men op Allerzielen de overledenen die in het vagevuur zuchtten de helpende hand reiken door voor hen aflaten bij elkaar te bidden volgens het idee ‘toties quoties’ (de kerk in om te bidden voor een ziel, zodat die kan doorstromen naar de hemel, vervolgens - verplicht - de kerk weer uit, en daarna de kerk weer in om de volgende ziel over de streep te bidden). De aflaat is een vreemde combinatie van boetedoening, handelsgeest en barmhartigheid.

Het katholicisme neemt een nogal ambivalente houding in tegenover regels en op welke manier die nageleefd moeten worden. Het marchanderen is daarvan één aspect (iemand permitteert zich nu deze zonde en maakt dat morgen weer goed met een extra rozenhoedje), maar belangrijker is nog de rol van het geweten. Er zijn te veel regels om ze allemaal in acht te kunnen nemen en bovendien zijn sommige regels zinvoller dan andere. Periodieke onthouding mag wél als anticonceptiemethode en coïtus interruptus mag niet vanwege de verspilling van zaad. Toch is het verschil tussen deze methodes gezien vanuit de doelbewuste zaadstortingsdoctrine minimaal: stort een man die zijn slag slaat in de veilige periode (volgens de Ogino-Knaus-tabellen) immers niet willens en wetens zijn zaad op onvruchtbare bodem? In een theologisch debat zou dit makkelijk aan ‘de rotsen’ gelijkgeschakeld kunnen worden.

De regels zijn niet consistent, dus de gelovigen moeten hun eigen weg door het kreupelhout zien te vinden en daarvoor gaan zij te rade bij hun eigen geweten. Dit leidt onvermijdelijk tot anarchie. De een doet dit, de ander dat, maar allemaal onder de brede paraplu van het katholicisme. Zolang je als gelovige een niet al te grote scherpslijper hebt als pastoor/kapelaan/biechtvader, is er geen reden om de Kerk te verlaten.

Dat van hogerhand de teugels vrijgelaten worden is ondenkbaar. Godsdienstige leiders horen strenge, duidelijke dingen te zeggen en zich niet te verliezen in enerzijds-anderzijds. (Reve: ‘Met halfzachten wordt nu eenmaal de kachel aangemaakt.’) Dit betekent niet dat hun woorden letterlijk genomen moeten worden. Deze essentie heeft Reve naar boven gehaald in zijn stukje ‘De ontoepasbaarheid van de katholieke moraal’. Hierin schrijft hij: ‘Het wezenlijke van een volwassen, volgroeide religie is dat zij iets zegt, maar iets anders bedoelt. Dat geldt zowel voor de verwoording van het geloof als voor de verwoording van de moraal die ze haar aanhangers voorhoudt.’

Als de Bhagwan een decreet uitvaardigt dat er vanaf nu alleen nog maar met plastic handschoenen, condooms en zonder zoenen gevrijd mag worden, gaan alle volgelingen braaf op het nieuwe systeem over en proberen ook nog anderen ertoe te bekeren. Als de paus zegt dat voorechtelijke seks verboden is, wordt daar alleen naar geluisterd door degenen die daar toch al morele bezwaren tegen hadden. De rest gaat gewoon door met waar die mee bezig was. Een religie voor ongehoorzamen, individualisten en mensen die bestand zijn tegen inconsistenties. Mensen als Gerard Reve.

■