Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 10]

En dit was zijn badkamer
Literaire pelgrimages

Meneer, dit is heilige grond... Door Martin van Amerongen en William Rothuizen (red.) Uitgever: Van Gennep, 236 p., f 34,50
Frans Boenders

Men doet er goed aan schrijvers die op reis gaan om daarover schriftelijk verslag uit te brengen, te onderscheiden van schrijvers van reisliteratuur.

De eerste soort schrijft in de regel over zichzelf. Ook al pretenderen zij grote interesse te gevoelen voor het land dat ze bereizen, ze behouden overal waar ze zich vertonen een onverminderde belangstelling voor zichzelf. Hun reisverhalen zullen dan ook weinig betrouwbare informatie bevatten over land en volk dat zij bezochten. De verhalen die de Vlaamse romanschrijver Jef Geeraerts over bepaalde landen in Azië, Afrika en Amerika publiceerde, vormen van deze soort het schoolvoorbeeld. De lezer heeft er, in verband met een geplande reis naar een van zulke door de schrijver bereisde landen, vrijwel niets aan; maar hij identificeert zich met, of ergert zich aan 's schrijvers obsessie met, onder meer, zijn lichaamsfuncties. Heeft de schrijvende held lekker geslapen en ontwaakt hij met een bemoedigende erectie? Hoe zit het met de drolvorming? Pist hij, zo hoog daar in het gebergte, nog geen bloed? Het zijn vragen die alle andere vragen in de schaduw stellen.

Specifieke schrijvers van reisliteratuur tappen uit een ander vaatje. Zij slagen er niet zelden in een boeiend, onthutsend of behoedzaam beeld te geven van de bereisde landen met hun bevolking, steden, cultuur, politieke en maatschappelijke problemen, natuur en die moeilijk te definiëren maar onmiskenbaar bestaande wolk die men sfeer noemt. Cees Nooteboom is een heerlijke schrijver van zulke reisliteratuur. De lezer verliest er nooit wat bij: hij steekt een boel op en stoffeert aldus zijn groeiende kennis van de wereld; tegelijkertijd geniet hij van het aparte literaire genre.

De derde soort wordt gevormd door de schare der reislustige literaire journalisten. Zij roeren de pen in Meneer, dit is heilige grond.... Bewogen door de illusie dat de plek, waar de door hem zo bewonderde schrijver ooit leefde, iets opmerkelijks te bieden heeft, verlaat de journalist kind en kraai, redactie en schrijfmachine, om het vermeend opmerkelijke via zijn blocnote aan zijn lezers mee te delen. Maar, zo verwittigen de samenstellers van de ‘literaire pelgrimages’ in hun woord vooraf, ‘nog nooit heeft een verslaggever op zo'n queeste iets nieuws gevonden. Dat is zijn taak ook niet. Hij is geen literatuurhistoricus of tekstwetenschapper. Hij schrijft een sub-literaire reportage. Hij probeert met hartstocht en belezenheid de propagandatrommel te roeren voor de schrijver of schrijfster die voor hem zo veel betekend heeft.’

Wat komt er van dit ridderlijk dienstbetoon tot meerdere eer en glorie van de Beroemde Buitenlandse Doden terecht in deze verzameling pelgrimages? Weinig. Joop Waasdorp, op tocht naar George Orwells Wigan, besteedt de helft van zijn verslag aan slappe wederwaardigheden tijdens bootreis en treinrit, bestaat het vrijwel niets over het onderwerp van zijn bewondering te melden, maar besluit zijn opstel even zo vrolijk met de zin: ‘Ik vond dat ik mijn best had gedaan en voelde me zeer tevreden.’ Daar staat tegenover dat Hans Keller over Mark Twain veel boekenweetjes tentoonspreidt - maar nauwelijks reist! Boudewijn Büch, die geacht wordt lezenswaardige zaken mee te delen over zijn idool Goethe, weidt uitsluitend uit over zichzelf en zijn infatuaties: men verneemt niets over de grote Duitse meester, laat staan over diens oeuvre.

Bliksemcollege

Een heuse bedevaart onderneemt pelgrim Rudy Kousbroek, die in het van gorige straatjes vergeven Alexandrië talrijke beproevingen doorstaat vooraleer hij het heiligdom - Kavafis' huis - vindt. Van hetzelfde niveau is Hoflands bijdrage over Orwell en het Schotse eiland Jura. Het brengt een geslaagde combinatie van reisverhaal, de weergave van de geest van 1984 in het jaar 1984, en achtergrondinformatie over het ontstaan en het succes van Orwells beroemde boek.

Nog drie andere reportages beantwoorden aan de omschrijving die de samenstellers geven van literaire queestes. Zeer ter zake is Marinus Schroevers in zijn stuk over George Sand en het chateau de Nohant. Hij verstrekt informatie over de genius loci: ‘Het kasteel doet ten slotte nog maar één ding, het cijfert zich zelf weg en verlegt de aandacht naar hen die er woonden.’ Hij tekent met krachtige pennestreken het literaire genie George Sand ‘met haar donkere ogen als gemakkelijk te overreden lokvogels, met haar bed als kostelijk vergrijp, met haar woorden als katalysator’. Alsof dat alles nog niet fraai genoeg was krijgt de lezer als toemaatje bij deze geestrijke verwoording nog een bliksemcollege over de romantiek. Ook in het stuk van Jan Spierdijk over Brendan Behan wordt het oeuvre van de Ier verweven met zijn natuurlijke teelgrond: de kroegen van Dublin. En een meesterstuk in het genre vind ik ‘Het ware verhaal over Dracula, Vorst van Walachije’, waarin Van Amerongen op speelse wijze een dialectische verhouding opbouwt met zijn officiële Roemeense gids: een reportage vol charmante humor, besloten met een aardige pointe.

De rest van de bijdragen - het overgrote deel - hoort niet echt thuis in de categorie der literaire pelgrimages, of slaagt er anderszins niet in op gelijke wijze de aandacht gaande te houden. William Rothuizen mag dan een uitstekende reconstructie van Flauberts leven brengen, een pelgrimage is het niet. Max Pam schrijft een geestig stuk dat, met veel perfect gedoseerde ironie, een uitstekend beeld van de Sovjetunie biedt, maar nagenoeg niets bevat over de schrijver Pasternak. In de reportage van Adriaan van Dis

[vervolg op pagina 11]