Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 11]

Kroniek van verbazing en onthutsing
De dood in Mexico

De dode meisjes door Jorge Ibargüengoitia Vertaling: Giny Klatser Uitgever: Sijthoff. 160 p., f 24,50
Maarten Steenmeijer

Iedere schrijver in Latijns-Amerika wordt gedicteerd door de droefenis van zijn continent. Toch ontbreekt het zijn pen niet aan humor. Voor de hand liggende voorbeelden zijn de werken van H. Bustos Domecq (pseudoniem van Borges en Bioy Casares), de kluchtige roman Pantaleón van Vargas Llosa en enkele verhalen uit Eréndira van García Márquez. De Mexicaan Jorge Ibargüengoitia (1928-1983) is voor zover ik weet echter de enige auteur die in de eerste plaats bekend staat om zijn humoristische toon, die een louterende uitwerking heeft gehad op de Mexicaanse literatuur.

Zijn eerste roman. Los relámpagos de agosto (De bliksemstralen van augustus, 1964), betekende weinig minder dan heiligschennis. Voor het eerst werden de Mexicaanse revolutie (1910-1917, maar eigenlijk nog steeds voortdurend) en de gevolgen daarvan lichtvoetig getoonzet. De schelmse wijze waarop Ibargüengoitia sindsdien de Mexicaanse geschiedenis en zijn eigen tijd te lijf is gegaan heeft hem een bijzondere plaats gegeven in een literatuur die zich vooral onderscheidt door een dorre, uitzichtloze atmosfeer, door de loodzware last van de dood die al het leven lijkt te torsen: de Mexicaanse. Vrijblijvend wordt Ibargüengoitia echter nergens, hij maakt te zeer deel uit van de Mexicaanse tragiek om daar honend over te kunnen schrijven.

De dode meisjes is een van zijn laatste romans (in de dubbele betekenis van het woord: in de herfst van 1983 kwam Ibargüengoitia bij een vliegtuigongeluk in Spanje om het leven) en het eerste werk van hem dat in Nederlandse vertaling verschijnt. De roman is een buitenbeentje. Afwezig is de ‘laconieke toon, als betrof het een politierapport’ (sic), waarover de flaptekst spreekt. Ik heb tenminste weinig humor kunnen ontdekken in deze droevige geschiedenis. De enkele knipoog die de auteur geeft kan zijn treurige blik niet verhullen. Vermoedelijk was de schrijver deze keer niet scheutig met het hem zo vertrouwde ironische vernisje omdat het schandaal waarop deze roman is gebaseerd van recente datum was en bovendien in weerzinwekkendheid zijn fantasie te boven ging.

Ibargüengoitia schrijft: ‘Een deel van dit verhaal is echt gebeurd. De personen zijn verzonnen.’ In welke verhouding realiteit en fictie in deze roman tot elkaar staan lijkt mij niet zo'n interessant vraagstuk. Veel belangrijker is de vorm waarin de schrijver zijn verhaal heeft willen gieten: een groot deel van De dode meisjes bestaat uit getuigenverklaringen. Ibargüengoitia lijkt er geen misverstand over te willen laten bestaan dat hij de werkelijkheid dicht op de hielden zit.

Zijn verhaal is als volgt. Een mislukte crime passionel in januari 1964 brengt een even droevige als onontkoombare geschiedenis aan het licht die het leven heeft gekost aan zes prostituées. Voornaamste verantwoordelijken: de zusters Arcángela en Serafina Baladro, succesvolle hoerenmadams voor wie het tij door min of meer toevallige gebeurtenissen keert. Hierdoor worden ze gedwongen zich een poosje schuil te houden met hun meisjes, wachtend op betere tijden. Het duurt veel langer dan ze denken. Gedurende de dertien maanden dat zij onderduiken volgt de ene ramp op de andere: een mislukte, eigenhandig uitgevoerde operatie kost het leven aan een van de meisjes; door ruzie, samenzwering en een ontsnappingspoging overlijden er nog vijf. De lijken worden heimelijk begraven en zouden waarschijnlijk nooit zijn ontdekt als Serafina zich had kunnen beheersen door de eerder genoemde crime passionel niet te plegen. De roman weet een grote spanning op te roepen tussen noodlot en toeval, tussen de onafwendbaarheid van de rampen (ze vloeien voort uit de omstandigheden waaronder de vrouwen moeten leven) en de grilligheid die hen in deze omstandigheden heeft gebracht, dezelfde grilligheid die de zaak aan het licht brengt.

Wat er na de ontdekking gebeurt laat zich gemakkelijk raden: pers en publiek storten zich als gieren op het schandaal, tijdens het proces neemt de fantasie een hoge vlucht en de straffen laten te wensen over.

Gruwelen

Ibargüengoitia heeft zich van even geraffineerde als traditionele technieken bediend om van De dode meisjes een spannend verhaal te maken. Op de eerste pagina's beschrijft hij de wraakactie van Serafina, daarna - afwisselend de verteller en de betrokkenen aan het woord latend - de geschiedenis die daartoe geleid heeft. Pas dan begint het verhaal van de dode meisjes. Veel hoofdstukken besluiten met een aankondiging in de trant van: ‘Toen werd het december en deed het incident met Beto zich voor.’ Je slaat onmiddellijk de bladzijde om en begint aan het hoofdstuk over Beto. Ook laat de auteur de lezer regelmatig weten dat hem nog het een en ander te wachten staat door terloopse opmerkingen als ‘de gruwelen, die we nog zullen vernemen...’

Met de karakterisering ‘gruwelen’ zegt hij niets te veel. Verbluft en aangeslagen heb ik deze roman gelezen, maar ook vol bewondering voor de directe, spaarzame bewoordingen van Ibargüengoitia. Sensationeel is De dode meisjes dan ook nergens. De flaptekst is dat wei: ‘Cynische hoerenmadams, corrupte militairen, luie souteneurs, in een wereld waar geweld en hartstocht heel dicht bij elkaar en dicht aan de oppervlakte liggen.’ Jammer dat het zo serieus bedoeld is.

Hoe prostitutie er in Latijns-Amerika uitziet was al te lezen in Het groene huis van Vargas Llosa en Deze plaats is overal van José Donoso. Toch zijn dit niet de romans waar je het eerst aan denkt bij het lezen van De dode meisjes. De roman brengt vooral Kroniek van een aangekondigde dood van García Márquez in herinnering. In de eerste plaats natuurlijk omdat beide romans zijn gebaseerd op een weerzinwekkende, bijna absurde geschiedenis die de auteurs min of meer van nabij hebben meegemaakt en dit duidelijk laten blijken door de vorm waarin ze hun verhaal hebben gegoten: de kroniek. Door hun kale taalgebruik komen hun verbazing en onthutsing des te scherper naar voren. Het is dan bijna niet toevallig meer dat beide werken een aantal pagina's bevatten die tot de weerzinwekkendste van de Latijns-Amerikaanse literatuur behoren: de eerder genoemde operatie in De dode meisjes en de moord in Kroniek van een aangekondigde dood. Niet essentieel maar wel aardig om te vermelden is dat er in De dode meisjes een vrijwel identieke moord plaats vindt: twee broers wreken de geschonden familie-eer.

Toen De dode meisjes in 1977 in Mexico verscheen, woonde García Márquez daar weer. Het boek kreeg zoveel publiciteit, dat de Colombiaan het gekend moet hebben. Hij liep toen al zo'n vijfentwintig jaar met het idee voor Kroniek van een aangekondigde dood rond, maar van een roman was nog geen sprake. Het zou mij niet verbazen als Ibargüengoitia's roman hem tot schrijven heeft gezet. De dode meisjes is er indrukwekkend genoeg voor.

■