Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 12]

De prijs van de overwinning
Engeland aan de zijlijn van de Europese integratie

Jean Monnet

The price of victory door Michael Charlton Uitgever: British Broadcasting Corporation, 316 p., f 51,50
Bert Zeeman

Oral history, het gebruik van ooggetuigenverslagen bij het beschrijven en analyseren van historische ontwikkelingen, is een betrekkelijk jonge loot aan Clio's stam, die vooral in de sociale geschiedenis de laatste jaren furore heeft gemaakt. Maar ook daarbuiten dringt deze nieuwe vorm van geschiedschrijving langzamerhand door, bijvoorbeeld ten aanzien van onze jongste geschiedenis, de periode na de Tweede Wereldoorlog. Een fraai voorbeeld daarvan is het enkele jaren geleden verschenen Daar werd iets grootsch verricht van Chris van Esterik en Kees van Twist over de dekolonisatie van Nederlandsch-Indië. Een minstens zo fraai voorbeeld is The Price of Victory van BBC-journalist Michael Charlton. Zich baserend op een vijftigtal interviews voor een BBC-radioserie over Groot-Brittannië en de Europese eenwording in de periode 1942-1962, brengt Charlton de naoorlogse geschiedenis weer lot leven door informatie uit documenten en memoires af te wisselen met interviewfragmenten.

Het zijn niet de minsten die aan het woord komen. Onder de geïnterviewden bevinden zich drie Britse premiers (Harold Macmillan, Edward Heath en Harold Wilson), een negental ministers (onder wie Denis Healey en Christopher Soames) en topdiplomaten en -ambtenaren uit de belangrijkste westerse landen, zoals de Amerikaan George Ball en de vader van de Europese eenwording Jean Monnet. Zij allen geven hun persoonlijke visie op de gebeurtenissen die liggen tussen de eerste plannenmakerij over naoorlogse Europese samenwerking door Winston Churchill en het veto van Charles de Gaulle op het eerste Britse verzoek toe te mogen treden tot de EG.

Aldus ontstaat een beeld van twintig jaar wereldgeschiedenis waarop geen betere vlag dan The Price of Victory (de woorden zijn van Monnet) gepast zou hebben. Als een van de overwinnaars van de Tweede Wereldoorlog met troepen in bijna elk oorlogstheater, was Groot-Brittannië na de oorlog niet bereid haar toekomst te verbinden aan het door de oorlog verwoeste Europa. Een plaats naast de Verenigde Staten en de Sovjetunie was wel het minste waar de Britten recht op meenden te hebben. Het Suez-debâcle in 1956 en de dekolonisatie van het Britse Empire waren ervoor nodig om de Britse regering te laten inzien dat haar toekomst echter wel degelijk bij Europa lag.

In het tijdvak dat Charlton behandelt zijn een aantal fasen in de Britse verhouding tot West-Europa te onderscheiden. Vanaf het einde van de oorlog tot het aanbod van de Marshall-hulp en de definitieve breuk met de Sovjetunie in de zomer van 1947 werd Westeuropese samenwerking niet als een serieus alternatief gezien. Niet dat er geen aanhangers van dergelijke samenwerking waren. De linkervleugel van Labour en de Franse socialisten waren bijvoorbeeld krachtige aanhangers van de derde-weggedachte: de Westeuropese sociaal-democratie als gulden middenweg tussen het Amerikaanse kapitalisme en het Sovjetcommunisme. Deze gedachte kreeg echter onvoldoende steun en zou na 1947 in de oplevende Koude Oorlog zelfs in een kwaad daglicht komen te staan.

Winston Churchill

Onder invloed van het Marshall plan kreeg Westeuropese samenwerking pas haar eerste grote impuls. De Organisatie voor Europese Economische Samenwerking (voorloper van de Oeso) werd opgericht, in 1948 kwam het Verdrag van Brussel en daarmee de Westerse Unie tot stand en het volgende jaar de Raad van Europa. In al deze gevallen bleek de Britse regering, in casu haar minister van Buitenlandse Zaken Ernest Bevin, slechts mondjesmaat bereid de samenwerking met continentaal-Europese landen aan te halen. Bevin richtte zich op een Atlantische alliantie met de Verenigde Staten en alles wat zijn aandacht daarvan afleidde, moest het onderspit delven. Federalistische ideeën waren daarom uit den boze; intergouvernementele samenwerking was het absolute maximum waartoe Bevin bereid was te gaan. Met hand en tand verzette hij zich bijvoorbeeld tegen de Franse ideeën om de Raad van Europa met een parlement aan te kleden: ‘If you open that Pandora's box, you never know what Trojan horses will jump out.’

Schuman-plan

De eerste fase in de Britse verhouding tot West-Europa komt in 1950 met het Schuman-plan tot haar eind. In deze fase had de Britse regering de mogelijkheid om de leiding van West-Europa op zich te nemen. Men weigerde echter de fundamentele stap in de richting van integratie te zetten en verloor door het Schumanplan (tot oprichting van de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal, EGKS) het initiatief aan de Franse regering. In de tweede fase in de daaropvolgende vier jaar bleven de Britten aan de zijlijn toekijken hoe de Westeuropeanen worstelden met EGKS, Europese Defensie Gemeenschap en Europese Politieke Gemeenschap. Zelfs het aan de macht komen van Churchill in 1951 veranderde daar niets aan. De man die als weinig anderen tussen 1945 en 1949 had opgeroepen tot Europese samenwerking, was net zo min als zijn voorgangers bereid de Britse toekomst aan Europa te binden.

Toen in 1954 de Europese Defensie Gemeenschap in Frankrijk door het parlement werd afgewezen, trad de derde fase in en konden de Britten het initiatief weer hernemen. Churchills minister van Buitenlandse Zaken Anthony Eden wist de Duitse herbewapening alsnog te realiseren via de West-Europese Unie, een intergouvernementele organisatie. De Britten zagen hierin een bevestiging van hun eigen gelijk: echte integratie in West-Europa was geen lang leven beschoren. Toen de Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken Beyen en zijn Belgische collega Spaak dan ook in 1955 met het voorstel kwamen de mogelijkheden van economische integratie in studie te nemen, zei de Britse regering niet meteen nee, maar haar vertegenwoordiger bij de onderhandelingen vervulde een weinig positieve rol. Een ooggetuige: ‘He usually had a rather cynical and amused smile on his face, and he looked at us like naughty children, not really mischievous, but enjoying themselves by playing a game which had no relevance and no future.’

Harold MacMillan

Opnieuw liet de Britse regering aldus het initiatief uit haar handen glippen. Men besloot uiteindelijk de verdragen van Rome (grondslag van de EG en Euratom) niet te ondertekenen en moest in de volgende jaren constateren dat haar eigen rol op het wereldtoneel in feite was uitgespeeld en dat de EG, tegen alle Britse verwachtingen in, bleek te functioneren. Onder Macmillan werd daarop in de vierde fase uiteindelijk besloten een verzoek tot toetreding tot de EG in te dienen, een verzoek dat door een Frans veto getorpedeerd werd.

Inmiddels zijn dan alle geïnterviewden aan het woord geweest en eindigt Charltons verhaal abrupt. In 1967 zou tenslotte nog een tweede toetredingsverzoek volgen, dat eveneens door De Gaulles veto getroffen werd, en pas op 1 januari 1973 zou Groot-Brittannië toetreden tot de Europese Gemeenschappen. Volgens Charlton heeft dan echter de fundamentele omslag naar een pro-Europese politiek plaatsgevonden. Iets waar echter in het licht van recente geluiden uit de Labourpartij op z'n minst aan getwijfeld kan worden.

Een vervolg op The Price of Victory over de Britten en West-Europa sinds 1962 zou dan ook beslist waardevol zijn. Niet dat er geen bezwaren kleven aan oral history. Net als bij memoires moeten the benefit of hindsight en de neiging het eigen gedrag en beleid in een zo gunstig mogelijk daglicht te stellen niet onderschat worden. Maar zolang overheidsarchieven voor de recentste geschiedenis gesloten zijn en in de documenten vaak weinig is terug te vinden over de motieven voor een bepaalde politiek, is oral history een belangrijke bron. Niet in het minst door de vele anekdotes met een harde kern van waarheid, zoals die over Dean Acheson en het idee van de Verenigde Staten en West-Europa als gelijk waardige partners: ‘Acheson would splutter and say, “I've spent most of my life in a firm made up of partners and I've never seen an equal partner yet!”’

■