Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 8]

De feminiene gotiek
Vijf griezelbundels

Het griezelkabinet van Roald Dahl door Roald Dahl (samenst.) Vertaling Rob van der Veer Uitgever: Meulenhoff, 249 p., f 25. -
Mei vrouwelijk venijn door Joan Aiken, Agatha Christie, Patricia Highsmith e.a. Uitgever: Sijthoff, 344 p., f 27,50
The Penguin Book of Horror Stories door J.A. Cuddon (samenst.) Uitgever: Penguin Books, 607 p. Importeur: Nilsson & Lamm, f 29,90
The Penguin Book of Ghost Stories door J.A. Cuddon (samenst.) Uitgever: Penguin Books, 512 p. Importeur: Nilsson & Lamm, f 29,90
THE PENGUIN SUPERNATURAL OMNIBUS door Montague Summers (samenst.) Uitgever: Penguin Books, 573 p. Importeur: Nilsson & Lamm, f 29,90
Robert-Henk Zuidinga

Het idee dat vrouwen beter griezelverhalen kunnen schrijven dan mannen lijkt niet minder ver gezocht dan de veronderstelling dat ze vaker dan mannen bruine ogen of zes vingers aan een hand hebben. Toch is dat idee niet zo onzinnig als het klinkt, zoals bijvoorbeeld blijkt uit de Inleiding bij Het griezelkabinet van Roald Dahl, een verzameling spookverhalen die de bekendste Britse verhalenschrijver samenstelde uit andermans werk.

Daar was hij al aan begonnen in 1958, toen hij voor een Amerikaanse televisieserie vierentwintig spookverhalen zou uitzoeken. Hij verzamelde daartoe ‘zo ongeveer alle spookverhalen die ooit waren geschreven’ en voor wie - net als ik - meent dat dat er in de negentiende en twintigste eeuw alleen al in het Angelsaksisch taalgebied duizenden geweest moeten zijn, is het aardig om te weten dat Dahl tot welgeteld 749 is gekomen. (De serie, Ghost Time, is overigens nooit van de grond gekomen; de proefaflevering ging over een priester die, aan het biechtgeheim gebonden, niet kan voorkomen dat een onschuldige terechtgesteld wordt, en mogelijke sponsors van het programma zagen massale boycotacties van de katholieke consument al hangen.)

Tijdens het doorwerken van zijn stapeltje merkte Dahl op dat heel wat goede spookverhalen door vrouwen geschreven waren: de eerste zeven die hij in aanmerking vond komen, waren van de hand van een vrouw en van de uiteindelijke vierentwintig waren dat er elf. Die observatie bouwt hij uit tot een tamelijk persoonlijk stukje cultuurfilosofie. In twee van de drie belangrijkste takken van creatieve kunst, muziek en schilderkunst, heeft niet één vrouw de voorste linie gehaald. In de literatuur, daarentegen, tellen ze volledig mee, zij het niet als het om toneelstukken gaat en nauwelijks bij korte verhalen. Hun kracht ligt in het schrijven van romans, meer nog in het griezelverhaal, maar bovenal in het kinderboek.

Een verklaring daarvoor geeft Dahl niet; hij doet er zelfs geen poging toe. Hij oppert slechts de vraag of vrouwen op ‘dat kleine delicate domein’ van het spookverhaal misschien gevoeliger zijn dan mannen, en vervolgens klaagt hij pagina's lang hoe onderschat het schrijven van het betere kinderboek is. En hij biedt de lezer(es) ook geen goede kans er zelf achter te komen, want van de veertien verhalen in zijn griezelkabinet zijn er vijf door een vrouw geschreven, en daarvan twee door één schrijfster, Rosemary Timperley. (Waarom niet alle vierentwintig verhalen opgenomen zijn, is niet duidelijk: veertig of vijftig verhalen is geen ongebruikelijke ontvang voor horror-bundels. Nu beval het boek maar drie van die zeven legendarische verhalen die zijn eerste selectie uitmaakten, en daardoor wordt ons onder meer ‘The open door’ van Mrs. Oliphant onthouden, een van de beste negentiende-eeuwse spookverhalen en bij mijn weten nog nooit in het Nederlands vertaald.)

Dan zou een oordeel beter gebaseerd kunnen worden op Met vrouwelijk venijn, 15 spook-, griezel- en fantastische verhalen, dat uitsluitend werk van vrouwen bevat, onder wie de bekendste, als Daphne du Maurier, Agatha Christie, Shirley Jackson, Cynthia Asquith, Patricia Highsmith en Ruth Rendell. Ook de samensteller van deze bundel, Erik Lankester, komt in zijn Inleiding tot geen diepere gedachte dan de vraag: ‘Houdt de toevoeging “vrouwelijke” in dat de hier volgende verhalen nóg geraffineerder in elkaar zitten dan men van de gemiddelde mannelijke horror-auteur gewend is? Daarover oordele de lezer zelf.’ Terwijl er juist veel zinnigs te zeggen valt over dit onderwerp, zoals bijvoorbeeld gedaan is in ‘Nachtmerrie en Ontwaken’, een artikel van de angliste Martien Kappers-den Hollander over ‘de Engelstalige vrouwen roman en de Gotische traditie’ in het thema-nummer dat De Revisor wijdde aan Het Fantastische (oktober, 1981).

De traditie van de griezelroman, de gothic novel, kent als beginpunt The Castte of Otranto van Hugh Walpole, dat in 1764 verscheen. Het kreeg vrijwel van het begin af aan grote navolging, ook door tal van vrouwen, van wie de bekendsten Anne Radcliffe (The Mysteries of Udolpho, 1794) en Jane Austen (Northanger Abbey, 1818) waren.

Kerkers en vleermuizen

Een van de kenmerken van de gothic novel is het decor van onherbergzame landschappen en donkere wolkenluchten, maar vooral van afgelegen landhuizen en kastelen met donkere gangen en vochtige kerkers, krakende deuren en fladderende vleermuizen. Martien Kappers betoogt dat het hier om meer dan een decor gaat, maar juist om een essentiële functie. Het draagt een belangrijke reden aan waarom vrouwen zich zo snel na het verschijnen van ‘Otranto’ in zo groten getale aan de female gothic gezet hebben: ‘De sleutel tot dat feminiene genre is de anxiety with no possibility of escape die voor Mario Praz een van de belangrijkste motieven is van de literaire gotiek in het algemeen. Deze benauwdheid wordt het hevigst gedramatiseerd in de benarde situatie van de traditionele gotische heldin, in haar preoccupatie met grenzen: achtervolging, opsluiting, pogingen tot ontsnapping en de onmogelijkheid daarvan. De belangrijkste conventies van de “oude” gothic novel hebben te maken met beperking en beknotting, met begrenzing en afbakening, met letterlijke en figuurlijke barrières. Zowel het decor van dikke slotmuren, onderaardse gangen en diepe kerkers, waarin slechts spoken en vampiers de fysieke en rationele grenzen trotseren, als de intrige: de vlucht van de onschuldige maagd voor belagers van haar eer en fortuin, duiden op een spanningsveld tussen het stellen en het overschrijden van geestelijke en lichamelijke grenzen.’

Het ‘gotische kasteel’ is dus bij uitstek de plaats die zulke beperking en begrenzing verschaft en de gothic novel bleek dan ook bij uitstek geschikt als verbeelding van de benauwende beperking die vrouwen in werkelijkheid ervaarden: ‘het knellende keurslijf van de conventionele vrouwenrol, het sociale decorum waarin zij zich gevangen voelden, de eigen identiteit die voortdurend belaagd werd’. De gothic novel - laag gewaardeerd (maar veelbeoefend en -gelezen) als het genre ook was - bood vrouwen voor het eerst de gelegenheid hun onvrede met hun ingeperkt zijn te verwoorden.

Dat bleef het, want toen deze ontwikkeling begon, hadden ze het Victoriaanse tijdperk nog tegoed, en is het nog steeds. De female gothic markeert derhalve het begin van een eigen literaire traditie voor vrouwen; tot dan was de literaire erfenis een mannenaangelegenheid geweest. Kappers: ‘De taal was door hen gevormd; hun opvattingen over hoe vrouwen waren of moesten zijn waren door hen vastgelegd in vrouwbeelden die ook de opvattingen die vrouwen over zich zelf hadden, grotendeels hadden bepaald.

Dat vrouwen zo veel spook- en griezelverhalen schrijven en geschreven hebben - en daaronder zo veel goede - komt voort uit een voor hen buitengewoon relevante traditie. Dat is nog eens wat anders dan de vraag of ze er misschien gevoeliger voor zijn dan mannen. Niet alleen wat dat betreft zijn Het griezelkabinet van Roald Dahl en Met vrouwelijk venijn gemiste kansen. Het zijn obligate selecties, die, omdat wat griezelig is (of leuk of opwindend of vermakelijk) nu eenmaal heel persoonlijk is, voor elke liefhebber wel een paar aardige verhalen bevatten.

Alle grote hits

Bij Penguin verschenen twee kloeke, door J.A. Cuddon samengestelde bloemlezingen. Ze zijn ingedeeld volgens de gangbare definitie van de genres: The Penguin Book of Ghost Stories bevat verhalen waarin bovennatuurlijke of onverklaarbare gebeurtenissen plaatsvinden of gesuggereerd worden, The Penguin Book of Horror Stories verhalen die alleen maar eng zijn. Beide bieden, behalve een uitgebreide, steekhoudende inleiding, een ruime keuze aan verhalen. Daaronder zo ongeveer alle grote hits - van het voor enge bundels blijkbaar onvermijdelijke In the penal colony (In de strafkolonie) van Kafka tot The queen of spades (Schoppenvrouw) van Poesjkin, en van The case of M. Valdemar (Het geval M. Valdemar) van Poe tot de Horla van Maupassant. Maar daarnaast heeft Cuddon ook een aantal onbekende verhalen of, van de coryfeeën, minder bekend werk gekozen. Zo bevat ‘Horror Stories’ enkele anonieme verhalen uit het begin van de vorige eeuw en No flies on Frank van John Lennon, dat anderhalve pagina vult en eerder opmerkelijk dan angstaanjagend is. ‘Ghost Stories’ komt de eer toe dat het Margaret Oliphants The Open door bevat, waardoor dat voor het eerst sinds lange tijd weer normaal bereikbaar is.

Een goed en genietbaar overzicht biedt ook The Penguin Supernatural Omnibus, samengesteld en ingeleid door Montague Summers en voor het eerst verschenen in 1931. De twee delen, voorheen afzonderlijk verkrijgbaar, zijn samengevoegd en daardoor vindt de liefhebber nu in één band onder meer het oudste literaire vampierverhaal, Carmilla van J. Sheridan le Fanu, en een van de oudste weerwolfverhalen, The white wolf of the Hartz Mountains van Frederick Marryat, verscheidene vertellingen van Dickens, Wilkie Collins en Vernon Lee.

■