Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 9]

Zelfmoord achter de coulissen
Nabokov en het toneel: geen drama maar theater

The man from the USSR and other plays door Vladimir Nabokov Uitgever: Weidenfeld & Nicolson, 342 p., f 95.80
Anthony Paul

Deze verzameling toneelstukken wordt afgerond door twee in 1941 geschreven lezingen, uitermate provocerende en stimulerende opstellen waar de voor Nabokov zo typerende grote intelligentie en eigenwijsheid vanaf spat. Wie ook maar enigszins met zijn werk vertrouwd is, zal zich er niet over verbazen dat hij van toneel als kunstzinnige uitingsvorm niet zo'n hoge dunk had. Hij behandelt het onderwerp ongeduldig en oneerlijk maar geestig; er is, verkondigt hij, maar één essentiële regel op hel toneel, en wel dat ‘de mensen die je ziet of hoort jou onder geen enkele voorwaarde kunnen zien of horen.’ Het publiek en het stuk moeten elkaars onafhankelijkheid respecteren.

Zoals we van hem gewend zijn, heeft Nabokov een paar rake dingen te zeggen over de aard van gefingeerde illusie, en het spel met illusie, theatraliteit, conventie, is waar het in The Event om draait, het meest solide en laatst geschreven (1938) stuk. De hoofdfiguren, een emigrant-schilder en zijn gezin, zijn mensen wier leven mislukt en onwerkelijk geworden is: op een gegeven moment lijken de figuren haast te beseffen dat ze alleen in de verbeelding van de schrijver bestaan; er is een identieke tweeling, Meshaev One en Meshaev Two, die waarschijnlijk door één acteur gespeeld moeten worden; Meshaev Two herhaalt dan ook op een gegeven moment de opmerking van iemand anders dat ‘zowel ik als mijn broer door dezelfde acteur werden gespeeld, alleen was hij goed in de rol van mijn broer en slecht in die van mij.’ Het stuk draait om een figuur die nooit op het toneel verschijnt, de agressieve, gevreesde misdadiger Barbashin - hij staat wel op de lijst maar met de opmerking: ‘verschijnt niet’ - en omdat hij niet verschijnt, heeft de gebeurtenis uit de titel nooit plaats. Wel verschijnt er een lachwekkende detective met bijna dezelfde naam, Barboshin, die volgens de regie-aanwijzingen ‘op statige wijze verstrooid’ is en ‘een Dostojevskiaanse bevlekte ziel’ heeft, wat bij Nabokov betekent dat het een volstrekte kitsch-figuur is.

The Event schijnt meer succes te hebben gehad dan al het andere dat Nabokov voor het toneel heeft geschreven; het stuk is in Parijs, Praag, Warschau, Belgrado en New York opgevoerd (uiteraard altijd in het Russisch voor een publiek van emigranten). Toch lijkt het me ondanks de goede ideeën en fraaie grappen niet een stuk dat de aandacht van het publiek vast zou kunnen houden. Nabokov heeft weinig geduld met het toneel en zijn beperkingen, maar slaagt er niet in een sluitend alternatief te vinden: The Event leest als een roman die nog moet worden geschreven.

Het feit dat er in The Event niets gebeurt, weerspiegelt Nabokovs bezwaar tegen de tragedie - ‘een opwindspeelgoedje van Grieks fabrikaat’ - waarin de dingen immers niet, zoals in het echte leven, als een nachtkaars uitgaan. In het in versvorm geschreven stuk The Grand-Dad krijgt de beul zijn slachtoffer dan ook niet te pakken en in The Man from the USSR stapelen de mysterieën zich rond de man in kwestie op, en als het mysterie op zijn ondoordringbaarst en suggestiefst is, eindigt het stuk. In de twee lezingen richt Nabokov zijn polemische kracht vooral tegen de kinderachtige wet van oorzaak en gevolg, die volgens hem ieder toneelstuk bederft, op een handjevol, voornamelijk ‘droom-stukken’ als King Lear, Hamlet en Gogols De Revisor na. Hij houdt een amusant pleidooi waarin hij beweert dat alleen een zelfmoord achter de coulissen een logisch en bevredigend einde voor een conventioneel modern stuk is. Omdat toneelstukken in zo'n nauw harnas zitten, zijn er maar erg weinig die tot de goede literatuur behoren: ‘De populairste stukken van gisteren hebben het niveau van de slechtste romans van toen. De beste stukken van vandaag hebben het niveau van tijdschriftenverhalen en dikke bestsellers.’

Schurk en held

Nabokovs eigen stukken zijn minder geslaagd dan zijn minst-geslaagde roman, maar uitermate interessant omdat ze ons een kijkje in zijn werkkamer gunnen. In de vroegere stukken kunnen we het fascinerende proces volgen van een schrijver die zich zelf wordt, naar zijn thema's aan het toewerken is. Zowel The Pole als The Grand-Dad zijn in 1923, in versvorm, geschreven. Het zijn meer dramatische gedichten dan toneelstukken en doen denken aan die van Poesjkin, en geen van beide zou er iets bij winnen als het werd opgevoerd. Ze zijn ook nooit opgevoerd, evenmin als de andere, nog onvertaalde (maar wel op de lijst in deze bundel opgenomen) dramatische verzen, en alleen in tijdschriften van emigranten verschenen. Het is beginnerswerk met iets van de poëtische tinteling van Nabokovs vroegste fictie. The Pole gaat over kapitein Scotts gedoemde expeditie naar Antartica, en is weinig meer dan een overpeinzing over de ironische kanten van een lot als dat van Scott en zijn metgezellen. The Grand-Dad heeft iets meer om het lijf: in het stuk ontmoet een Franse aristocraat die in 1792 ternauwernood aan de guillotine was ontsnapt in 1816 een oude man die de gefaald hebbende beul blijkt te zijn en het karwei alsnog wil klaren.

The Man from the USSR stamt ook uit een vroege periode: het stuk werd in 1926 in Berlijn opgevoerd. Het speelt zich af in een sjofel emigranten-milieu van pensionnetjes en cafeetjes, een wereld die de schrijver maar al te goed kende en door middel van warm beschreven scènes en satirische dialogen gestalte geeft. Zijn vermogen om te minachten bloeide toen al, gestimuleerd door de futiele, stompzinnige emigranten-praat en emigrantendromen (al waren het misschien ook zijn dromen.) Het is een verward en vormloos stuk, maar het wemelt van de rake waarnemingen en bittere grappen van het leven in ballingschap (‘Ik ben het communisme dankbaar - het heeft ons de kans gegeven de rest van de wereld te ontdekken’). Gewezen artistocraten en landeigenaren proberen wat te verdienen als taxichauffeur, kelner of figurant. Een van de bedrijven speelt zich af in een filmstudio, waardoor Nabokov de kans krijgt met verschillende niveaus van illusie te spelen. Een van de actrices zegt dat ze ‘een gruwelijk moeilijke rol’ heeft, die van een communistische vrouw; ook de man uit de titel speelt de moeilijke rol van een communist, en is in alle opzichten een dubbelagent. Hij heeft een voor deze sjofele, gestrande mensen magisch vermogen: hij kan grenzen oversteken, en is tegelijkertijd een schurk en een held. Het van de frustraties van het emigrantenleven doordrenkte stuk verwoordt niet alleen de droom van iedere emigrant om de geschiedenis terug te draaien maar maakt hun verlangen ook belachelijk.

De stukken zijn vertaald door de zoon van de auteur, Dimitri Nabokov, die ook met duidelijke genegenheid een informatieve en indringende inleiding schreef. Hij wijst op de thema's die in Nabokovs latere werk een grote rol zullen spelen maar ook in deze vroege stukken al aanwezig zijn: zijn belangstelling voor het theatrale (dat is iets anders dan de kunst van het toneel maken!), voor het ‘kunstmatige’ van het toneel; het feit dat hij zijn leven lang geboeid is geweest door het thema ‘reizen’, en wel vooral door de reis als expeditie of missie.

The Man from the USSR geeft, net als de vroege roman Glory, gestalte aan Nabokovs droom om in het geheim naar Rusland terug te keren: een droom die later vorm krijgt in de alternatieve wereld van Ada. De vriendelijke dwaas die in The Grand-Dad een beul blijkt te zijn, komt terug als de vriendelijke beul in Invitation to a Beheading, en het brandende schavot dat de aristocraat de kans geeft te ontsnappen is a portent of other fires that will flicker or rage in other works. Het zij zo.

Vladimir Nabokov

The Event is met zijn twee paar doppelgängers, zijn trucs met het toneel en de tijd, een door en door Nabokoviaans stuk, wat niet zo verwonderlijk is, aangezien hij in 1938 al romans als The Gift en Laughter in the Dark had geschreven. In zijn laatste poging om de beperkingen van het toneel - zoals hij ze zag - te overwinnen, probeerde Nabokov, net als de door hem bewonderde en geliefde Tsjechov, een onmiskenbare, ondefiniëerbare sfeer te scheppen door schijnbaar willekeurige, onbelangrijke bijzonderheden opeen te stapelen. Maar hij had nu eenmaal de fantasie van een romanschrijver - hij kon niet zonder metaforen en beschrijvingen - met het gevolg dat we in deze toneelstukken slechts een zweem terugvinden van de kracht, de poëzie, de humor, de glans en de magie van The Real Life of Sebastian Knight, Pnin, Pale Fire of Lolita.

■