Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 10]

Het belegerde zelf
Christopher Lasch's diagnose en uitweg

The Minimal Self Psychic Survival in Troubled Times door Christopher Lasch Uitgever: Norton & Company, Londen, 301 p., f 62,50
Ad van Iterson

We zijn bang geworden. We voelen ons belegerd door gevaren die onafweerbaar lijken. Toenemende misdaad en terroristenacties, economische neergang, groeiende werkloosheid, milieubederf, wapenwedloop - de belegerde persoonlijkheid ziet het allemaal op zich afkomen en denkt: hoe overleef ik dit? Dit is de beknoptste parafrase van de ondertitel die Christopher Lasch The Minimal Self heeft gegeven.

Men is begonnen zich op het ergste voor te bereiden. Sommigen graven atoombunkers in hun achtertuin en leggen ze alvast vol met blikken soep; de meesten doen het minder spectaculair, maar het is net zo rampzalig: ze trekken zich terug uit duurzame emotionele bindingen, die de fundamenten vormen van een bestendige, zekere en ordelijke wereld. De hoop dat politieke actie onze industriële samenleving geleidelijk meer menselijk zal maken, is vervlogen. De slogan van onze tijd is: overleven. Psychisch overeind blijven tegenover de aanstormende problemen, maar ook dus overleven in strikte zin, door onder de grond te kruipen, de bergen in te trekken of zelfs een andere planeet op te zoeken, voordat de onvermijdelijke atoomoorlog losbreekt.

Survivalisten kunnen kiezen uit een ruim aanbod van overlevingshandboeken. How te be a Survivor, Surviving as a Woman, The High Frontier: Human Colonies in Space enzovoort. ‘Hard-core survivalist’ Kurt Saxon geeft zelfs een maandblad uit dat The Survivor heet. Wie zich voorbereidt op overleven, schrijft hij, verdient het ook.

Hoe te overleven? Het stellen van een andere vraag dan ‘Hoe te overleven’ laat de belegeringsmentaliteit niet toe. Waaróm je zou moeten overleven, wat de zin daarvan is, dat vraagt niemand zich meer af. De overlevenden van Auschwitz zien hun gruwelijke ervaringen als een strijd niet om te overleven, maar om menselijk te blijven; voor de survivalisten van vandaag is alleen maar het overleven zelf zinvol. De Holocaust is de laatste jaren een publieke obsessie geworden. Niet als een waarschuwing tegen het gevaar van herhaling of als aansporing tot wereldverbetering, maar als het symbool van de malaise, van het algemeen gevoel van hulpeloosheid. De enige les die Auschwitz heeft te bieden - de noodzaak van een herleving van het geloof en van een gemeenschappelijk streven naar fatsoenlijke sociale omstandigheden - wordt niet ter harte genomen. De survivalisten zijn alleen geïnteresseerd in de technische aspecten van de verhalen uit de vernietigingskampen.

Deze vraag ‘hoe overleef je een holocaust?’ is voor de belegerde persoonlijkheden ook zo belangrijk geworden, omdat voor hen het dagelijkse leven van huwelijk en carrière vergelijkbaar is met het bestaan in een nazi-kamp: een strijd om onder zware psychische stress in leven te blijven. ‘Coping’, de spanning aankunnen, is het woord. Je moet, geholpen door je therapeut, je aandacht alleen richten op segmenten van de werkelijkheid die je kunt hanteren, je moet tegenover onvermijdelijkheden een staat van psychische ongevoeligheid en gelatenheid zien te bereiken, je moet zelfbespiegelingen en zelfbeoordeling onderdrukken enzodoende een robotisering tot stand brengen, een automatisering van de functies die zich uitsluitend aan de taak van het overleven gaan wijden. Anders gezegd: om in deze benarde tijd de moeilijkheden het hoofd te kunnen bieden, moet je volgens Lasch een ‘minimal self’ hebben. Echte persoonlijkheid is inmiddels een luxeartikel geworden, niet op zijn plaats in deze eeuw. Persoonlijkheid houdt in: een eigen geschiedenis, vrienden, familie, een gevoel ergens thuis te horen. Maar onder belegering kruip je in elkaar en zet de stekels op; dan blijft er nog maar een heel klein ikje over.

Narcissa

The Culture of Narcissism, Christopher Lasch' bestseller uit 1979, heeft tot misverstanden geleid, vindt hij zelf. De twee belangrijkste wil hij in zijn nieuwe boek, The Minimal Self, rechtzetten. Zo denken veel mensen dat narcisme gelijkstaat met egoïsme. De narcistische persoonlijkheid is echter niet zelfzuchtig, hij wordt juist gekweld door een afwezigheid van individualiteit. De fantastische wereld van massaal geproduceerde koopwaren, die we elke dag braaf tot ons nemen, vervormt onze perceptie drastisch. Het is één groot schimmenspel van illusies. Het subject wordt een object en tegelijk worden de voorwerpen om ons heen een verlengstuk of projectie van onszelf. Een nareist is geen hedonist, maar iemand die volgens Lasch geen onderscheid kan maken tussen zijn eigen persoon en de wereld daarbuiten. Een tweede misverstand is dat narcisme wordt gezien als een feminiem verlangen naar eenheid met de wereld en dus als een correctief op het masculine streven naar volledige onafhankelijkheid van alles en iedereen. Narcissa als alternatief voor Prometheus. Maar dit verlangen kan men niet vrouwelijk noemen, want ook mannen voelen de pijn van het gescheiden zijn van hun moeder en zouden het liefst weer in een gelukzalige symbiose willen leven. Het radicale autonomisme, waarmee mannen zouden zijn behept, beschouwt Lasch ook als een vorm van narcisme. Het is een poging de baarmoederlijke illusie van almacht te doen herleven en om onze afhankelijkheid van externe bronnen, van de natuur, te negeren. Narcissus en Prometheus zijn, zonder dat ze het van elkaar weten, tweelingen. Beiden verwerpen geestelijke rijping ten gunste van regressie. De eerste zit in een berghut en droomt van een mystieke eenheid met het Al; de tweede bereidt zich voor op een heldhaftige reis naar een andere planeet, de nieuwste ‘frontier’. Het zijn allebei belegerde persoonlijkheden en zo kunnen we ze voor de duidelijkheid maar beter noemen. Noch de een noch de ander zal ons wegleiden uit onze huidige kritieke toestand; ‘...they will lead us further down the road on which we have already travelled much too far’.

Christopher Lasch

De Lasch-uitweg uit de impasse is: onder ogen zien dat we gescheiden zijn van onze oorspronkelijke toestand van eenheid met de moeder, dat we gescheiden zijn van onze omgeving - en tòch blijven proberen een gevoel van harmonie te heroveren. Niet door weg te dromen, maar door activiteiten te ontplooien, ‘culturele objecten’ te maken, die ons begrip en beheersing van de wereld verschaffen, zonder dal we onze beperkingen en afhankelijkheid ontkennen. In een nieuwe politiek van behoud - politiek in Aristotelische zin - moet de natuur worden gerespecteerd in plaats van aanbeden of onderworpen. Dat vereist praktisch verstand: karakter, morele perfectie en de specifieke deugden van verschillende soorten activiteiten.

How to be

Over wie heeft Lasch het eigenlijk? Zoals ook hierboven is gedaan, wisselt hij aanhoudend van perspectief. De ene keer is het ‘wij’, de andere keer ‘zij’, dan is het ‘men’, dan weer ‘de partij van Narcissus’. Alleen ‘ik’ gebruikt hij nooit en dat is eigenaardig, want als ‘de huidige cultuur’ of ‘deze verontrustende tijd’ het belegerde persoonlijkheidstype voortbrengt, waarom is Lasch zelf dan niet zo? Waarom is het hem gelukt een volwassen persoonlijkheid te blijven en ons of hen niet?

De narcistische survivalisten moeten we volgens Lasch vooral zoeken in kringen van de vredesbeweging en de milieubeweging. Maar hoe zwaar weegt het overlevingsmotief daar? Prometheïsche survivalisten, dat zijn dus die atoombunkerbouwers en degenen die kolonist in de ruimte willen worden. Maar met hoevelen zijn ze? En wíé zijn dat? Lasch daalt alleen de abstractieladder af om empirische materiaal te halen dat hem van pas komt: de How-to-be-This-or-Thatboekjes. Maar er zijn méér boeken dan deze en méér bronnen dan boeken.

Hij werpt de belegerde persoonlijkheden voor dat ze de ongemakken van het dagelijkse leven even erg vinden als de rampen die concentratiekampgevangenen zijn overkomen, maar hij bezondigt zich aan een soortgelijke overdrijving. Hij neemt iets waar, iets dat zeker mag worden waargenomen, en blaast het op tot een crisis van onze beschaving, waaruit natuurlijk maar één uitweg is.

Lasch legt nauwelijks samenhangen bloot met andere maatschappelijke veranderingen. Ergens noemt hij wel drie sociale en culturele ontwikkelingen die een narcistische oriëntatie in de hand werken (de opkomst van het moderne egalitaire gezin, de groeiende blootstelling van kinderen aan andere socialiserende instituties en, meer in hel algemeen, het effect van de moderne massacultuur op het vervagen van het onderscheid tussen werkelijkheid en illusie), maar alleen nóémen, zegt niet zoveel. Hij blijft lekker veilig zitten in de baarmoeder van het speculatieve denken, in symbiose met Freud, en ‘wij’ hebben het maar allemaal op zijn gezag aan te nemen. En dat is wat hij ook zo graag wil: gezag. Dat er naar hem wordt geluisterd, want het is nog niet te laat. Als we het geloof in ere herstellen en weer naar morele perfectie gaan streven, in gezinsverband welteverstaan, komt alles goed. Een utopist voor een burgerlijke maatschappij.

■