Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 3]

De belijdenissen van Aurore Dupin
George Sand, de degelijke, en haar memoires

George Sand

De geschiedenis van mijn leven door George Sand Tekstkeuze en inleiding: Ank Maas Vertaling: Ank Maas en A.M. de Hondt Uitgever: Feministische uitgeverij Sara, 404 p., f 29,50
Diny Schouten

De lijst van titels die Feministische Uitgeverij Sara opsomt bij haar ‘historische reeks’ verraadt allerminst welke meesterwerken uit vrouwenhanden ons stelselmatig onthouden worden door perfide herenbolwerken als De Bezige Bij, De Arbeiderspers, Querido, Meulenhoff en Veen; ik bedoel, je kunt nauwelijks geloven dat die zich niet waagden aan heruitgaven van Meisjes in uniform, Dochter van de aarde, en Hilda van Suylenburg anders dan vanuit dit oogpunt van gezonde financiële bedrijfsvoering. Een overmaat van idealisme moet bij uitgeverij Sara geleid hebben tot een reeks herdrukken van jammerlijke allure, maar ik heb nergens gelezen dat Sara zich heeft voorgenomen realpolitischer te werk te gaan. Als de uitgave van George Sands De geschiedenis van mijn leven het gevolg is van een nieuwe politiek, dan is er aanleiding om van vooruitgang te spreken. De keuze op zichzelf verdient alvast een compliment.

Histoire de ma vie (1854-1855), oorspronkelijk in vier delen verschenen - 1500 bladzijden ongeveer -, werd door Ank Maas gewetensvol teruggebracht tot ongeveer een derde. Ik geloof niet dat iemand zich kan beklagen over de verantwoording die zij daarvoor in het nawoord aflegt; ze verantwoordde zich al eerder en uitgebreider in een artikel in de George Sand-bundel van de ‘Groupe de recherches sur George Sand à l'Université d'Amsterdam’ (CRIN nr. 6-7, 1983, verkrijgbaar bij het Instituut voor Romaanse Talen in Groningen).

In het nawoord danken de twee vertaalsters, die een goed werkstuk leverden, haar (mannelijke) huisgenoten voor hun begrip en uithoudingsvermogen ‘als wij moesten vertalen’. Ook dat wijst op vooruitgang, al zal mijn gevoel voor rechtvaardigheid pas bevredigd zijn als in álle boeken, voorin, echt- en huisvrienden gehuldigd worden voor het typewerk.

Maar toch, zo'n opmerking wijst erop dat tenminste iets is verwezenlijkt van de droom die George Sand koesterde ten aanzien van de arbeidsverdeling tussen de seksen. Wat haar voor ogen stond was dat binnen huwelijk en gezin man en vrouw zich, naar eigen gedisponeerdheid maar in een gelijkwaardige positie, beiden moeite geven (een term die haar erg sympathiek is). De bevalling van haar eerste kind, Maurice, is in De geschiedenis van mijn leven aanleiding voor een feministische uitweiding naar mijn hart: het huishouden is géén vorm van slavernij, is haar betoog. ‘Heeft de man die spit niet een ruwere en even eentonige taak als de vrouw die naait? (...) Zulk werk is alleen afstompend voor vrouwen die erop neerzien en niet zoeken naar wat in alles te vinden is: degelijkheid.’

Dit beeld van een degelijke George Sand (één die vier uur per nacht slaapt ‘om te voorkomen dat wanorde zich meester maakt van het gezin, het huis, de zaken, het verstand’) is misschien een verrassing voor wie zich haar nog immer voorstelt als een sigarenrokende, in kokette mannenkledij gestoken ‘femme à hommes’. Beide portretten van Amantine-Lucile-Aurore Dudevant geboren Dupin (tot nu toe is me geen boek of artikel onder oren gekomen dat haar naam op eenzelfde wijze spelt) bezitten hun geldigheid, maar het is uitsluitend de bráve George die aan het woord is in De geschiedenis van mijn leven. Aan het boek gaat een waarschuwing vooraf: ‘Laat geen enkele liefhebber van schandalen zich verheugen, want ik schrijf niet voor hem.’ In plaats van te zeggen dat zij slechts de helft van de waarheid vertelt, is het aardiger te zeggen dat dit niet de geschiedenis is van haar hart, maar van haar geest: ‘Dit is mijn echte geschiedenis, al het andere daarin is slechts toeval geweest en schijn.’ Ik vertrouw er daarom op dat Sands hartstochtelijke gevoelens voor Jules Sandeau, Aurélien de Sèze, Stephane Ajasson de Grandsagne, Alfred de Musset, Pietro Pagello, Frédéric Chopin en Michel de Bourges, óók niet in de weggelaten passages worden besproken; Sand noemt hen nauwelijks bij naam, en wijdt haar boek aan een verhevener zaak: de contemplatie van het menselijk bestaan. Haar verhevenheid kan wel samenhangen met wat Balzac zei over het verschil tussen haar boeken en de zijne: ‘Jij zoekt de mens zoals hij zou moeten zijn, ik neem hem zoals hij is.’ Wie in Balzacs opmerking het bewijs ziet dat Sands, door tijdgenoten ‘subliem’ gevonden oeuvre terecht vergeten is, heeft ongelijk. Balzac voegde eraan toe: ‘We hebben beiden gelijk.’

Desillusie

In haar introductie en beginselverklaring van de Histoire de ma vie (die ze geen Mémoires noemt om aan te geven dat ze minder in feiten is geïnteresseerd dan in de ontleding van de eigen ziel) rept George Sand van haar lectuur van de Belijdenissen van Augustinus en van J.J. Rousseau, met de kennelijke bedoeling de hare naast die van hen een plaats te geven. Wat ze uiteenzet als haar bedoelingen geeft haar boek - voor dat van een onder socialisten vereerd auteur - een opmerkelijk christelijke tint: ‘Ik heb gezegd het als een plicht te beschouwen over mijn heden en verleden te spreken en wel hierom: veel mensen leven zonder zich ernstig rekenschap te geven van hun bestaan, en bijna zonder te zoeken naar welke, met betrekking tot zowel hun individualiteit als de maatschappij waarvan ze deel uitmaken, te hunnen opzichte Gods oogmerken zijn. (...) Het verhaal van lijden en strijd in het leven van ieder mens is dus lering voor allen; hel zou het heil van allen zijn als ieder kon beoordelen waardoor hij had geleden en wat hem had gered.’

George Sand begon in 1847 te schrijven aan haar autobiografie, toen ze drieënveertig was. Ze voltooide het boek kort nadat ze betrokken was geweest bij de februarirevolutie van 1848. Het boek is doordrenkt van haar desillusie. Aan het eind stelt ze de kwellende vraag of goedbedoelde maar nutteloze inspanningen om de mensheid een weldaad te bewijzen niet schuldig zijn aan veel rampzaligs. Ze weet er geen antwoord op. Voor de consequenties van haar revolutionaire gezindheid was ze al eerder teruggedeinsd tijdens een nachtelijke wandeling langs de maanbeschenen Seine, toen haar minnaar en geestelijk leidsman Michel de Bourges (hier aangeduid als Everard) haar en een even utopisch denkende vriend minachtend toebeet: ‘Om die bedorven maatschappij van jullie moet deze mooie rivier rood worden van bloed, moet dat vervloekte paleis in as worden gelegd en die grote stad waar jullie je aan vergapen, moet een kale vlakte worden waar het gezin van de arme de ploegschaar zal drijven en zijn hut zal bouwen!’

Het nadenken over een rechtvaardiger verdeling van goederen tempen haar idealen eveneens. Ze brengt die kwestie ter sprake bij een herinnering aan een klein stukje grond dat haar in haar meisjesjaren werd afgestaan om zelf te onderhouden. Hoe dierbaar het allerkleinste stukje eigendom kan zijn, is reden voor een bespiegeling dat ‘het volstrekte communisme (...) een hersenschim of een onrechtvaardigheid is’. In het voorwoord wordt vermeld dat Marx zich in 1847 op haar woorden beriep: ‘Strijden of sterven, bloedige worsteling of in het niet verzinken, zo is de vraag onverbiddelijk gesteld.’ Een jaar later, in deze memoires, verdenkt ze een aantal martelaren van de revolutie ervan uit te zijn op ‘egoïstische zucht naar roem’.

Het heerlijke - sublieme zou hier eigenlijk moeten staan; het is jammer dat altijd de adjectieven het slachtoffer zijn van mode - in deze herinneringen vormen steeds de overpeinzingen die worden opgeroepen door aandoenlijke voorvallen uit de kindertijd. Ze komen recht uit het hart van een gevoelige en enthousiaste natuur. Er zijn filosofische uitweidingen over het standsverschil (dat ze tot haar verbazing zelfs aantreft onder de nonnen in het chique Engelse klooster dat haar opvoeding moet voltooien); de godsdienst (de zeventienjarige Aurore keert zich af van de officiële kerk uit verontwaardiging over de gezagsgetrouwe politieke stellingname tegenover de Turks-Griekse oorlog); de zelfmoord (een spannende beschrijving van een poging daartoe - te paard); de moraal (heeft het zin je fortuin weg te schenken?) en de kwestie of de kunst ons even diep kan ontroeren als de natuur.

Het is ook geen mode meer om het eigen onderzoek ‘naar een abstracte waarheid’ voor te stellen als een kruisweg (Sand vat zichzelf samen als iemand die door het goddelijke gekweld is) - het zijn intimiteiten van een andere orde dan die waaraan wij inmiddels gewoon zijn. Sand is naar onze smaak misschien te geëxalteerd of minstens overdreven in haar wanhoop om de wereldraadsels die haar bestormen, maar op mij maakt ze een oprechte en zeker niet gedateerde indruk. Ik heb zelfs mijn ernst bewaard bij een scène waarin ze samen met haar leermeester, Deschartres, het graf van haar vader opent en zijn geraamte kust.

Het enige wat aan deze uitgave een gedateerde indruk maakt is de vormgeving: afschuwelijke bruine inkt op geel papier, en een neonostalgische belettering van het omslag. Nu, dat is een kwestie van smaak. Ik sta onverzoenlijker tegenover de onfatsoenlijk-onzorgvuldige correctie van de tekst.

■