Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 6]

Presentatie van ‘Om niet te vergeten’ aan burgemeester Norbart van Denekamp (rechts)

We wilden het groots aanpakken
Uitgevers over de vloed van oorlogsboeken

Rudie Kagie

Directeur J. Mons van uitgeverij Zomer & Keuning te Ede zat vorig jaar vermoeid en redelijk afwezig naar de televisie te kijken, toen de strekking van een aangekondigde documentaire hem plotsklaps deed opveren uit zijn fauteuil. Dat heb je soms als uitgever: een gedachtenflits, een idee en driekwart jaar later ligt er een boek. Terwijl via het beeldscherm kanonschoten door de huiskamer bulderden, maakte Mons driftig aantekeningen. Hij zou het onderwerp maandagochtend meteen tijdens de wekelijkse redactievergadering op de uitgeverij ter sprake brengen. ‘Kijkend naar de televisie realiseerde ik me dat er iets van ons verwacht werd.’ legt hij uit. ‘De grootse herdenking van de landing van de geallieerden in Normandië was een voorproefje van de herdenking die ons in 1985 in Nederland te wachten stond.’ Met een zuinig lachje stelt Mons vast dat hij blijkbaar niet de enige uitgever was die op deze gedachte kwam. Dat de branche de consument zou opzadelen met enige honderden titels inzake het oorlogsgebeuren had hij niet voorzien. In de zomer van vorig jaar ontwikkelde Zomer & Keuning in het diepste geheim ‘een concept’ voor wat het belangrijkste gedenkboek van het jaar zou moeten worden. Stevig gebonden. Kartonnen kaft. Samengesteld in samenwerking met het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie. Korte, zakelijke teksten en foto's, véél foto's die zo mogelijk aanspraak konden maken op het predikaat ‘uniek’. De voorbereidingen verkeerden in een gevorderd stadium, toen een krantebericht melding maakte van de meer dan twaalfhonderd kleurendia's uit de bezettingstijd die waren aangetroffen in de nalatenschap van de journalist, fotograaf en filmer Alphons Hustinx. Dat was iets bijzonders; dat er in de vijf zwarte jaren kleurenkiekjes waren geschoten bleek zelfs bij Oorlogsdocumentatie onbekend. Zomer & Keuning verzette de bakens: ijlings werd contact opgenomen met de beheerders van de collectie, die al door meer uitgevers waren benaderd. Zomer & Keuning verwierf de exclusieve rechten. ‘We wilden het groots aanpakken,’ zegt Mons. ‘Kleurendruk is duur, om tot een redelijke kostprijs te komen zouden we minimaal twintigduizend exemplaren moeten laten drukken.’ De eerste druk, een oplage van dertigduizend stuks, is intussen uitverkocht. Een tweede druk is in voorbereiding, het papier is al besteld. De succesvolle uitgave werd gelanceerd in de koepelzaal van het Amsterdamse Sonestahotel. De historicus professor dr. J.C.H. Blom voorzag bij die gelegenheid de nieuwe oorlogslectuur van een toelichting. Het was waar, zei hij, dat er in de loop der jaren zeer veel gezegd en geschreven is over '40-'45. Er blijven boeken over dat onderwerp verschijnen, maar nu de heldendaden zijn beschreven en de jaartallen van de veldslagen overzichtelijk onder elkaar staan is de aandacht verlegd naar verhandelingen over de ‘alledaagse werkelijkheid’ uit die tijd. Het is een trend die de hoogleraar ook elders in de geschiedschrijving signaleert. Tot dusver veronachtzaamde trivialia uit het verleden worden sinds kort belangwekkend gevonden. Een boek met kleurenfoto's die tonen hoe een ijscoman in Deventer in oorlogstijd zijn werk deed komt tegemoet aan de huidige belangstelling. Uitgever Mons vulde de spreker aan: hij had met behulp van een vergrootglas enig speurwerk verricht om na te gaan of hij zelf misschien nog ergens op de foto stond, maar helaas.

Verantwoorde verslaggeving

De bibliothecaris van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie schat dat de afgelopen veertig jaar tussen de drie- en vierduizend boeken in Nederland verschenen die met de oorlog van doen hebben. Negentig procent bestaat uit verantwoorde verslaggeving van gebeurtenissen, de rest bestaat uit verdichtingen van de werkelijkheid. Bij dat laatste denkt de bibliothecaris niet aan spannende jongensboeken en ‘flutromannetjes’, maar aan bijvoorbeeld Het meisje met het rode haar van Theun de Vries en De aanslag van Harry Mulisch.

Martin Ros, hoofdredacteur van De Arbeiderspers en hevig gepreoccupeerd door alle drukwerk over de bezettingsjaren, heeft het uitgerekend: tussen maart en mei verschijnen ruim tweehonderd boeken over de oorlog. ‘Dan reken ik de herdrukken en het kleine, onzichtbare circuit niet eens mee: de boeken over Duitsers in de Achterhoek, de Alblasserwaard of Barendrecht, daar wemelt het van. Die verschijnen niet bij erkende uitgeverijen en worden uitsluitend plaatselijk verkocht. Als je die zou meetellen, kom je op minstens vierhonderd titels van nieuwe oorlogsboeken,’ zegt Ros. Hij spreekt van een ‘windhandel’, die gedoemd is uit te lopen op ‘een inflatoire, treurige boekenberg in de ramsj.’ Maar werkt De Arbeiderspers daar niet aan mee met een herdruk van Werner Masers Hitler-biografie? ‘Dat is een standaardwerk, het beste dat er op dat gebied is geschreven,’ vindt Ros. Er is veel niet uitgegeven. De Arbeiderspers kreeg de afgelopen maanden heel wat manuscripten aangeboden die met een beleefd briefje retour naar de afzender gingen. ‘Het was duidelijk merkbaar dat mensen al jaren geleden gingen zitten bedenken welk boek ze eens zouden gaan schrijven met het oog op veertig jaar bevrijding. Een tijdje geleden doken ineens allerlei manuscripten op met herinneringen aan het Zweedse wittebrood; daar werden we als het ware mee bekogeld.’

De ijver van uitgeverszijde kent volgens Ros zijn weerga in Europa niet: in geen enkel ander land verschenen binnen zulk een krap tijdsbestek zoveel titels over het fascisme en zijn gevolgen. Hij heeft daar wel een verklaring voor: ‘Dat Duitsland het kalm aan doet ligt voor de hand. De beste biografieën over de nazi-toppers worden door Amerikanen geschreven. De Duitsers vluchten in de geschiedenis over duikboten, in de misère van de burgerbevolking. Dat hangt samen met de nederlaag. Boeken over de concentratiekampen die tot op het einde van de oorlog hebben bestaan, worden nauwelijks in Duitsland uitgegeven. In Frankrijk en België verschijnt ook veel minder dan hier, dat komt doordat die landen veel langer een officiële collaboratie kenden. In Nederland overheerste in mei '45 unilateraal één aspect: de vrijmaking van het fascistische tijdperk. Ik begin steeds meer te ontdekken dat we dat aan de Oranjes hebben te danken. Door al zo vroeg naar Londen te gaan werden zeer veel mensen hier anti-Duits en anti-fascistisch, waardoor collaboratie op grote schaal werd voorkomen.’

Twente

Meneer B.G. Sombekke van de gelijknamige boek- en kantoorboekhandel in de Brinkstraat te Denekamp zegt dat hij niet mag mopperen. Die oorlogsboeken lopen verdraaid aardig; hij verkoopt er soms wel tien op een dag. De veronderstelling dat de nationale bestseller van Zomer & Keuning met kleurenfoto's uit de bezettingsjaren ook in Denekamp wel goed zal doen spreekt de winkelier tegen. Hij heeft nog nooit van het boek gehoord: ‘Is dat al uit dan? Nee, daar is hier helemaal geen belangstelling voor. Er zijn drie boekjes over Denekamp in oorlogstijd, die zijn uitgegeven door de stichting heemkunde hier. Pas is Om niet te vergeten verschenen, dat is een selectie van de dagboeken van de in 1953 overleden onderwijzer W.H. Dingeldein. Ze hebben duizend van die boekjes laten drukken, nou, die raken ze wel kwijt hoor. Ik ben de enige boekverkoper van Denekamp, er wonen hier twaalfduizend inwoners. Alles wat over Denekamp wordt uitgegeven wordt via mij verspreid. Wat ook redelijk verkoopt zijn boeken over Twente in de oorlog, daar zijn zo juist weer twee nieuwe titels over uitgekomen. Er woont hier veel import uit Enschede en Hengelo, die kopen dat. Maar de boekjes over Denekamp steken toch wel met kop en schouders boven alles uit, want het gros van wat hier woont bestaat uit Denekampers.’

Ruim tweehonderd oorlogsboeken van erkende uitgeverijen en dat in één maand tijd - nee, ‘erg gezond’ voor de branche zou directeur Mons van Zomer & Keuning die overdaad niet willen noemen. Behalve het succesvolle fotoboek liet het bedrijf Terwijl er zes miljoen stierven van Arthur Morse herdrukken. Twintig jaar geleden maakte de uitgave ‘diepe indruk’, dat wil zeggen, er werden toen vierduizend exemplaren van verkocht. De herdrukte oplage bestaat nu uit tweeënhalfduizend stuks. ‘Als ik had geweten dat al mijn collega's zo actief zouden meedoen aan die herdenking had ik dat boek van Morse waarschijnlijk laten zitten,’ bekent Mons. ‘Overdaad schaadt. Al die boeken die nu opeens over de Tweede Wereldoorlog verschijnen kunnen natuurlijk onmogelijk allemaal verkocht worden. Heel vervelend. Er komen te zijner tijd onherroepelijk ramsj-voorraden bij De Slegte te liggen en dat lijkt me, nu het over zo'n subtiel onderwerp als de oorlog gaat, tamelijk smakeloos.’

Uitgeverij Terra in Zutphen heeft dat ‘van te voren ingecalculeerd’: die oorlogsboeken moeten wegvliegen, dat wil zeggen: half mei zal de verkoop inzakken en eind mei kan de boekhandelaar de uitgaven in een vergeten hoekje op de plank zetten want dan zal de vraag vrijwel zijn weggeëbd. Het publiek koopt die boeken met het oog op de vijfde mei. Als het goed is, zullen de meeste exemplaren in de week voorafgaand aan de herdenking over de toonbank moeten gaan. ‘Wat de boekhandelaar niet kwijtraakt, kan hij tot volgend jaar mei bewaren,’ grapt Tonk van Lexmond van Terra. Overigens becijferde hij aan de hand van een ‘com-

[p. 7]

puteruitdraai’ van het Centraal Boekhuis dat slechts zesennegentig van de tweehonderd titels werkelijk nieuw zijn en van landelijk belang. Met De overgetelijke uren - omzien naar de bevrijding hoopte Terra ‘een landelijk succesvol boek tegen een redelijke prijs’ te maken. Het document verhaalt in woord en beeld hoe de bevrijding door een groot aantal Nederlanders werd beleefd.

Commissaris van de koningin van Zeeland, de heer Boertien, slaat samen met de schrijvers een blik in het gedenkboek ‘Worsteling om Walcheren’.
RUBEN OREEL

‘De vraag is natuurlijk,’ filosofeert Van Lexmond, ‘of we dit boek ook gemaakt zouden hebben als we hadden geweten dat de concurrentie zich evenmin onbetuigd zou laten, ik denk het wel. Waar wij ontzettend bang voor zijn geweest is dat er nóg een uitgever op hetzelfde idee zou komen. Voor die 199 andere oorlogsboeken ben ik niet bang, maar net zo'n bevrijdingsboek, ook met foto's en persoonlijke getuigenissen, zou een doublure zijn geweest. Dat is niet gebeurd, dus wij vinden ons boek een geslaagd concept, waar we nog steeds achter staan.’ De uitgever wijst op een andere gelegenheidsuitgave: Worsteling om Walcheren, volgens de catalogus geschreven door de journalist Hen Bollen, die al eerder een kroniek schreef van de Over-Betuwe in 1944 en 1945. Samen met Jantien Kuiper-Abee die op Walcheren woont verdiepte hij zich nu in gebeurtenissen ‘waarin de Walcherse mens met zijn zorgen, noden en verdriet centraal staat’. Het boek dat bijna veertig gulden kost wordt bijna uitsluitend in Zeeland verkocht. Ook dat had Van Lexmond ‘ingecalculeerd’. Hij geeft toe: ‘Al die boeken over de oorlog is natuurlijk een beetje erg veel van het goede. Dit kan het publiek niet behappen, vrees ik. Vooral de regionale uitgaven zullen erg goed lopen. Zo'n boek vol herinneringen, dagboekfragmenten en foto's over gewone mensen in oorlogstijd was er nog niet over Zeeland.’

Verzamelaars

Bestaat er zoiets als een speciaal oorlogsboekenpubliek? Gerard Ridder van Omega Boek moet daar een antwoord op kunnen geven. De uitgeverij stopt sedert haar bestaan zeer veel publikaties over historische militaire operaties, nazi-schurken en dappere Engelse piloten in haar fonds. Ter gelegenheid van het gedenkjaar werd een aparte prospectus samengesteld met vijftien verkrijgbare titels, waaronder De wereld in vlammen (‘een boeiend verslag over schokkende gebeurtenissen, dat zich laat lezen als een meeslepende thriller’). Op naar Berlijn (‘lezend kruipt men als het ware in constant levensgevaar over de dorre hoogten van Sicilië, door de modder van Normandië en via de bossen van Groesbeek naar het uiteindelijke doel... Berlijn’), en Hitler, leven en ondergang van een tiran. Er moeten mensen zijn die wel pap lusten van het genre, anders zouden die boeken niet jaar in, jaar uit blijven verschijnen. ‘Ik denk,’ zegt Ridder, ‘dat het over het algemeen een ouder publiek is. We hebben er niet echt zicht op, voor zover ik weet is er nog nooit onderzoek naar gedaan. Er zijn ook verzamelaars. We hebben bijvoorbeeld van Wim Hornman De helden van de Willemsbrug uitgegeven. Daar zijn nu al een stuk of vier drukken van. Laatst belde een man op die vroeg of wij hem aan een exemplaar van de tweede druk konden helpen, dan had hij de vier drukken compleet. Vorige week kreeg ik een brief van een jongen die schreef dat hij de oorlog niet had meegemaakt, maar dat hij De helden van de Willemsbrug een goed boek vond. Daar was ik verbaasd over. We krijgen wel meer reacties, maar meestal van ouderen.’ Ridder verwacht niet dat Omega Boek in de nabije toekomst minder oorlogsboeken zal uitbrengen. Het is waar dat er langzamerhand wel érg veel titels op de markt zijn. ‘We zitten er wel een beetje mee dat iedereen er nu opeens mee komt. Als onze vertegenwoordigers op pad gaan krijgen ze al snel te horen dat een achtste boek over concentratiekampen niet zo nodig hoeft, daar staan de planken bij de winkelier al vol van. Het is dus zaak, vroeg op de beurzen te staan waar de handelaren komen, anders zit je er lelijk naast. Dat was vorig jaar niet zo.’

De Utrechtse uitgeverij Kadmos brengt uitsluitend vertaalde werken, waarin - te oordelen naar de titels - nogal wat bloed sijpelt. Ter gelegenheid van veertig jaar bevrijding presenteert het bedrijf een 568 pagina's tellende omnibus met drie ‘spannende’, ‘meeslepende’ en ‘meesterlijke’ oorlogsromans tegen de ‘eenmalige aktieprijs’ van f 19,90. Kadmos-redacteur Henri Verschoor, gevraagd wanneer het verzadigingspunt voor dit soort lectuur bereikt zal zijn: ‘Ja, dat vragen wij ons ook wel eens af. Ik denk dat voor oorlogsboeken hetzelfde geldt als voor kookboeken. Het is onvoorstelbaar hoe dat ook maar sinds jaar en dag blijft doorlopen. Er zijn in Nederland zo'n zeshonderd erkende uitgevers en samen geven die een kleine vijftienduizend titels per jaar uit. Als je het zo bekijkt is tweehonderd boeken over de Tweede Wereldoorlog niet eens zo veel. Er is nu eenmaal een stabiele belangstelling voor dat genre, al denk ik niet dat je van een mass-market kunt spreken.’

Een uitgever is van nature gefocused op momenten die de publikatie van een nieuwe aanwinst rechtvaardigen. De biografie van een geestrijk literator verschijnt bij voorkeur honderd, tweehonderd of desnoods honderdvijftig jaar nadat de man geboren werd. Zonder aanleiding geen boek. Anderhalf jaar geleden kocht Elsevier-uitgever Toine Akveld de rechten van Adolf Hitlerstrasse, een Duits boek van de journalist Max Pierre Schaeffer. Het manuscript werd voorlopig ‘in de ijskast’ gezet. ‘Toen ik het kocht, deed ik dat met het idee dat we het boek niet binnen afzienbare tijd zouden uitbrengen,’ vertelt Akveld. ‘Het is een sfeerbeschrijving van het gewone leven in Duitsland tussen '40 en '45. Ik dacht anderhalf jaar geleden meteen dat dit een geschikt boek was om anderhalf jaar later, zo omstreeks april 1985, te publiceren.’ Sijthoff voegt acht titels aan de berg oorlogsboeken toe. Daarvan is alleen Monumenten vertellen van Erik Somers nieuw, voor het overige betreft het herdrukken. ‘Het is nú de tijd om alles wat op oorlogsgebied in het fonds zit opnieuw uit te brengen,’ verduidelijkt Sijthoff-directeur Frans Pruyt. ‘Ik denk dat we nu een culminatief moment beleven, want de belangstelling voor boeken over de oorlog is de laatste vijf jaar aanzienlijk toegenomen. In de jaren zeventig was de interesse voor dat onderwerp lang zo sterk niet. Nadat doctor Lou de Jong iedereen zeer had geboeid met zijn televisieserie over De bezetting trad er een windstilte in. De mensen wisten het wel. Nu is er een generatie ontstaan voor wie het allemaal nieuw is - ik denk dat daar de opgeleefde belangstelling op valt terug te voeren.’ Nee, anders dan Zomer & Keuning leefde bij Sijthoff geen moment de ijdele hoop op het maken van het complete, grote gedenkboek. Die tijd is voorbij, vindt Pruyt. ‘Zo'n pompeuze uitgave deed het misschien aardig ten tijde van het nationaal kabinet, toen er een geest heerste van kom op, de handen ineen en de schouders er onder. In de tegenwoordige maatschappij slaat het niet meer aan. Die volledige overzichten zijn overbodig geworden, de meeste mensen weten er onderhand het fijne wel van.’

De manuscripten blijven toestromen. Bij Bosch & Keuning te Baam gleden twee jaar geleden persklare verhandelingen over de Jodenbuurt te Amsterdam en over kinderen van overlevenden uit concentratiekampen ongevraagd de brievenbus in. April 1985 bleek een passend tijdstip om zowel Verzamelen op het Transvaalplein van Ab Caransa als Joden zonder nummers van Anna Baum te publiceren. ‘Naarmate het jaar 1985 dichterbij kwam nam de stroom manuscripten toe,’ zegt redacteur Johan Verhulst. ‘De auteurs werden geleidelijk produktiever, leek het wel. Verwonderlijk is dat niet. We praten over mensen van middelbare leeftijd, die er nú pas toe komen om hun ervaringen op schrift te stellen.’

Bij De Fontein, een andere imprint van de Baarnse Combo-groep, arriveerden vorige week de onberispelijk uitgetypte oorlogsmemoires van een dame uit het Gooi. Redactrice Maran Olthof stuurde de zending met een beleefd briefje terug. Voorlopig biedt het fonds geen ruimte meer voor dergelijke terugblikken. Wellicht heeft de schrijfster over vijf jaar meer succes.

■