Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 4]

Bruno Bettelheim

Karen Horney-Danielson

Erick Fromm

Oostenwind in de culturele stratosfeer
Europese geleerden: ballingen in Amerika

Refugee Scholars in America Their impact and their experiences door Lewis A. Coser Uitgever: New Haven, 366 p., f 135,65
M. van Rossem

Sinds de moderne massacultuur in de jaren twintig in de Verenigde Staten voor het eerst haar enorme blikken vleugels uitsloeg, zijn de klachten over de Amerikanisering van de cultuur in Europa aan de orde van de dag geweest. Al meer dan een halve eeuw zijn de hoeders van de Europese cultuur (in Nederland valt bijvoorbeeld te denken aan Huizinga en Ter Braak) bang dat het erfgoed van eeuwen overspoeld zal worden door een barbaarse golf van gewelddadige films, verwerpelijke roddelbladen en een even luidruchtige als kleurrijke sportbeoefening. Leken die klachten in de eerste twee decennia na de oorlog wat te verstommen, voornamelijk ten gevolge van de Amerikaanse bereidheid Europa te verdedigen, sinds de late jaren zestig en vooral sinds de opkomst van het kleinburgerlijke en hypocriete Reaganisme, klinken zij weer luider op.

Of deze angst voor amerikanisering wel geheel terecht is, is twijfelachtig. Het is immers maar zeer de vraag in hoeverre de massacultuur typisch Amerikaans is. Zij lijkt Amerikaans omdat zij zich in de Verenigde Staten voor het eerst manifesteerde, maar het ziet er naar uit dat de massacultuur, wil zij inderdaad massaal geconsumeerd worden, overal aan dezelfde eisen dient te voldoen. Na deze tot een zekere voorzichtigheid manende aantekening moet misschien toch maar toegegeven worden dat er, wat betreft de export van de massacultuur, tussen de Verenigde Staten en Europa sprake is van een uitgesproken eenrichtingsverkeer. De Europeanen kijken massaal naar Dallas en Dynasty en eten miljoenen Big Macs.

Voor diegenen die zich over deze verschijnselen werkelijk zorgen maken, omdat zij denken dat de eigen identiteit van de Europese cultuur door de Big Mac bedreigd wordt, is er goed nieuws. In dezelfde decennia namelijk waarin zich de veronderstelde amerikanisering van de Europese massacultuur voltrok, werd de Amerikaanse cultuur sterk geëuropeaniseerd. Deze op het eerste gezicht wat paradoxaal aandoende ontwikkeling wordt pas begrijpelijk wanneer we beseffen dat de cultuur, net als de atmosfeer, een sterk gelaagd verschijnsel is. Terwijl er in de laagste regionen van de cultuur sinds de Tweede Wereldoorlog voortdurend een krachtige westenwind heeft gestaan, die ons talloze Amerikaanse televisieseries en popsterren heeft gebracht, stond er in de hogere regionen van de cultuur, de culturele stratosfeer, al sinds het begin van de jaren dertig een minstens even krachtige oostenwind. Voor ik verder ga met de beschrijving van dit voor velen wellicht verrassende fenomeen, kan er, ter geruststelling van al diegenen die bang zijn dat de massacultuur tenslotte alle andere cultuuruitingen zal overrompelen, op gewezen worden dat de gesignaleerde gelaagdheid van de cultuur de negatieve invloed van de massacultuur in hoge mate beperkt. Om ons nog even bij de metafoor van de atmosfeer te houden: de kwalijke dampen van de massacultuur kunnen, als gevolg van de aanwezigheid van een inversielaag direct boven het niveau van de massacultuur, vrij moeilijk naar boven opstijgen. Met de massacultuur is het net als met de luchtverontreiniging, het is een laag-bij-de-gronds verschijnsel.

De sterke oostenwind in de culturele stratosfeer was bovenal het gevolg van de opkomst van Adolf Hitler. Alleen al in de eerste twee jaren van het nationaal-socialistische bewind werden meer dan 1700 hoogleraren en wetenschappelijke onderzoekers ontslagen. In Oostenrijk gebeurde na de Anschluss in maart 1938 hetzelfde. Een klein deel van deze brodeloos geworden geleerden ging naar Engeland, het overgrote deel kwam echter, soms na ingewikkelde omzwervingen, in de Verenigde Staten terecht. Ook uit Frankrijk en Italië kwamen wel wat geleerden naar de Verenigde Staten, maar in vergelijking met de Duitsers en Oostenrijkers waren er dat niet veel. De Franse en Italiaanse geleerden keerden bovendien direct na de oorlog vrijwel allemaal terug naar hun vaderland. Zo kwam het dat van de geleerde immigranten meer dan 70% Duitstalig was. Omdat deze Duitstalige geleerden vrijwel zonder uitzondering joden waren, voelden zij er na afloop van de oorlog niets voor om naar Duitsland of Oostenrijk terug te keren. Bij hun vertrek in de jaren dertig hadden zij meestal al welbewust besloten de Verenigde Staten als hun nieuwe vaderland te accepteren. Volgens de historicus Stuart Hughes was deze gedwongen emigratie van enkele duizenden Europese geleerden naar de Verenigde Staten de belangrijkste intellectuele gebeurtenis van het tweede kwart van deze eeuw. Of dat inderdaad zo is, valt natuurlijk moeilijk na te gaan. Zeker is in ieder geval dat zowel de Amerikaanse wetenschapsbeoefening in het bijzonder als de Amerikaanse cultuur meer in het algemeen, diepgaand door de geleerde immigranten zijn beïnvloed.

De Amerikaanse wetenschap stond voor de oorlog op een heel redelijk niveau, zonder evenwel internationaal echt mee te tellen. Vooral de Amerikaanse sociale wetenschap werd in haar verdere ontwikkeling gehinderd doordat de Amerikaanse cultuur beheerst werd door een overdreven optimisme en een opmerkelijk gebrek aan historisch bewustzijn. Juist ten aanzien van deze beide dominante eigenschappen van de Amerikaanse cultuur konden de geleerde immigranten een belangrijke correctie tot stand brengen. De Duitse sociale wetenschap was bij uitstek historiserend en daarenboven in theoretisch opzicht veel verder ontwikkeld dan de Amerikaanse sociale wetenschap. Zonder nu tot de laatste man uitgesproken pessimisten te zijn, waren de Duitse en Oostenrijkse geleerden veel sceptischer over de menselijke mogelijkheden om iets moois van de wereld te maken dan hun Amerikaanse collega's. Dat was enerzijds het gevolg van de sombere toon die al sinds het eind van de negentiende eeuw de Europese cultuur langzaam binnengeslopen was, anderzijds van de uiterst onaangename ervaring die vele van de emigranten in de nadagen van de Weimar-republiek en de eerste jaren van het nationaal-socialistische bewind hadden opgedaan. Wie de ineenstorting van de Weimar-republiek en de opkomst van Adolf Hitler van nabij had meegemaakt, was op zijn minst vervuld van twijfel over de toekomstmogelijkheden van de massademocratie in moderne, industriële naties.

De geleerde vluchtelingen kwamen op een betrekkelijk gunstig moment naar de Verenigde Staten. Gedurende de jaren dertig, de jaren van de vrolijk experimenterende New Deal, was de Amerikaanse cultuur heel wat ontvankelijker voor nieuwe ideeën dan zij bijvoorbeeld in de xenofobische jaren twintig was geweest. Veel Duitse geleerden waren dan ook vol bewondering voor Franklin Roosevelt, in wie zij een soort anti-Hitler zagen. Roosevelt bestreed de effecten van de crisis zonder de democratie geweld aan te doen en werd daardoor voor velen het symbool van de positieve mogelijkheden van de massademocratie, zoals Hitler het symbool was van de ondemocratische en hysterische tendensen van de massademocratie. Hoe traumatisch voor velen de overstap van de Duitse naar de Amerikaanse cultuur ook was, het lijdt geen enkele twijfel dat de wetenschappelijke invloed van de Duitse en Oostenrijkse immigranten door hun emigratie veel groter was dan zij geweest zou zijn als zij in Europa waren gebleven. Door de eminente positie die de Verenigde Staten na de Tweede Wereldoorlog innamen, nam de invloed van de Amerikaanse wetenschap en cultuur in de wereld sterk toe. De merkwaardige situatie deed zich daardoor voor dat de Duitse wetenschapsbeoefening, via haar aanzienlijke invloed op de Amerikaanse wetenschap, na de oorlog de wereld veroverde.

Pauselijke positie

Terwijl zij de Amerikaanse cultuur en wetenschap beïnvloedden, werden de immigranten natuurlijk omgekeerd ook sterk beïnvloed door hun nieuwe omgeving. Het meest schokkende aspect van de Amerikaanse samenleving voor veel Duitse geleerden was het gebrek aan vanzelfsprekende eerbied voor academische kennis en academische status. Een hoogleraar in Duitsland was een algemeen geacht en prominent lid van de samenleving, die binnen de universiteit een haast pauselijke positie had. In vergelijking met de Duitse cultuur was de Amerikaanse cultuur, met haar verering van praktische vaardigheden, vooral als daar veel geld mee verdiend kan worden, uitgesproken anti-intellectualistisch. In zoverre de Duitse en Oostenrijkse geleerden invloed wilden uitoefenen buiten het milieu van de universiteit, in de algemene cultuur,

[p. 5]

waren zij gedwongen zich aan te passen aan de culturele mores van hun nieuwe vaderland. Zij moesten dan afscheid nemen van hun gecompliceerde, naar de geheimtaal neigende taalgebruik en overstappen op een vlotte, populariserende, op conversatie lijkende stijl. Sommigen slaagden daar wonderwel in (sommigen zelfs al te goed, Erich Fromm bijvoorbeeld), bij anderen bleef het Duits altijd doorschemeren in overdreven ingewikkeld, harkerig Engels. In enkele gevallen bleek het academische Duits zich helemaal niet voor vertaling te lenen. Wat in het Duits een geleerde, zij het wellicht een wat duistere indruk gemaakt had, leverde dan in het Engels alleen maar wartaal op. Ook diegenen die zich niet in de algemene cultuur manifesteerden en die zich beperkten tot het academisch bedrijf, bleven aanpassingsmoeilijkheden niet bespaard. Anders dan de Duitse universiteiten waren de Amerikaanse universiteiten betrekkelijk flexibele, niet streng hiërarchisch geordende organisaties. Die Duitse geleerden die alleen maar eerbiedig met Herr Professor aangesproken wensten te worden, raakten geheel van slag door het brutale en informele gedrag van de Amerikaanse studenten.

Erik Erikson

Lang niet alle immigranten wisten zich succesvol te integreren in het Amerikaanse universitaire bedrijf. Soms was dat het gevolg van persoonlijke eigenaardigheden, in andere gevallen sloot de wijze waarop een bepaald vak in de Verenigde Staten beoefend werd zo slecht aan bij de Duitse tradities dat de door de immigrant meegebrachte kennis volkomen onbruikbaar was. Welke factoren nu bijdroegen aan succes of mislukking en hoe groot de invloed van de uitgeweken geleerden was, wordt bijzonder aardig duidelijk gemaakt door Lewis A. Coser in Refugee scholars in America. Coser zelf is een goed voorbeeld van succesvolle aanpassing. Hij werd in Berlijn geboren, emigreerde in 1941 naar de Verenigde Staten en bracht het tot voorzitter van de American Sociological Association. Diegenen die al voordat zij naar de Verenigde Staten kwamen wereldberoemd waren, hadde het het gemakkelijkst. Mensen als Albert Einstein, Thomas Mann en de mathematicus Kurt Gödel konden overal terecht en hun status was in de Verenigde Staten niet minder dan in Duitsland. Datzelfde gold in feite voor alle beoefenaren van de natuurwetenschap. Veel meer natuurlijk dan de sociale en de alfawetenschappen is de natuurwetenschap een internationale zaak, zodat van wetenschappelijke aanpassingsproblemen in deze sector nooit sprake was. Coser noemt de natuurwetenschappen overigens slechts terloops, hij acht zich op dit terrein onvoldoende bevoegd om na te gaan hoe groot de invloed van de Europese immigranten is geweest. Even succesvol en geruisloos als de integratie van de beoefenaren van de natuurwetenschap verliep de integratie van een reeks van vooraanstaande Oostenrijkse economen, die door Coser wel behandeld worden. Deze neoklassiek geschoolde economen hadden vaak in hun vaderland al hoge posities in regering en bankwezen bekleed en het kostte hun nauwelijks moeite hun schitterende carrières in de Verenigde Staten ongebroken voort te zetten. De meest succesvollen van alle wetenschappelijke immigranten waren de in totaal ongeveer veertig Duitse en Oostenrijkse psychoanalytici. Zij deden meer dan zich voorspoedig integreren; zij slaagden er in de hele beoefening van de pscyhoanalyse in de Verenigde Staten naar hun hand te zetten. Meer nog dan aan hun eigen, overigens verbijsterende ijver was dat te danken aan het feit dat zij precies op het juiste moment in de Verenigde Staten arriveerden. De psychoanalyse was in Amerika, op het moment dat de immigranten kwamen, al meer dan twintig jaar een groot succes. Zij had zich echter nogal chaotisch ontwikkeld. De Amerikaanse analytici gingen eclectisch te werk en hun theoretische bagage was weinig indrukwekkend. Aan het begin van de jaren dertig was er vooral bij de jongere Amerikaanse analytici een sterke behoefte aan een meer coherente theoretische aanpak en aan institutionalisering en structurering van de opleiding tot analyticus. Juist op dat moment kwamen de over het algemeen theoretisch uitstekend geschoolde Duitse en Oostenrijkse analytici. Het valt te begrijpen dat de jonge Amerikaanse analytici hen met open armen ontvingen. In de daaropvolgende jaren publiceerden de veertig immigranten vier maal zoveel als al hun Amerikaanse collega's bij elkaar en slaagden zij er in de opleiding van analytici vrijwel volledig aan zich te trekken.

Hannah Arends

Amerikanisering

Ondanks deze dominante positie wisten de Europese analytici op den duur toch niet aan een zekere amerikanisering te ontsnappen. De tragische levensvisie van de grondlegger van de psychoanalyse paste slecht in de optimistische Amerikaanse cultuur. Dat de psychoanalyse de mensen slechts leren kon geresigneerd te leven met hun psychische tekortkomingen vond men in de Verenigde Staten geen aangename gedachte. Beïnvloed door de optimistische en activistische Amerikaanse cultuur raakten de Amerikaanse analytici, daarbij theoretisch begeleid door de geïmmigreerde analytici, er steeds meer van overtuigd dat genezing best mogelijk was. De meeste Europese analytici beperkten hun werkzaamheden tot het betrekkelijk besloten wereldje van de psychoanalyse. Erich Fromm, Erik H. Erikson, Bruno Bettelheim en Karen Horney opereerden ook ver daarbuiten en hadden met hun voor een breed publiek geschreven werk aanzienlijke invloed op de Amerikaanse cultuur in haar geheel.

Ook in de sociologie waren de immigranten zeer invloedrijk, al was er in dit geval geen sprake van het overrompelende succes dat de Europese psychoanalytici hadden. Tussen de Amerikaanse en voornamelijk Duitse sociologen was eerder sprake van een proces van vruchtbare wederzijdse beïnvloeding. De Amerikaanse sociologie was voor de komst van de immigranten wat al te empirisch georiënteerd en kon daarom de theoretische concepten en de belangstelling voor de grote problemen van de industriële samenleving die de Duitse sociologen meebrachten, goed gebruiken. De Duitse sociologen leerden in de Verenigde Staten dat theorieën zonder empirisch onderzoek ook niet veel waard zijn. Ronduit treurig liep het in de Verenigde Staten af met veel Duitse psychologen. Hun denkbeelden en werkmethoden weken zo sterk af van de behavioristische praktijk in Amerika dat zij niet of nauwelijks aan de slag konden komen. De drie meest vooraanstaande Duitse Gestalt-psychologen moesten in de Verenigde Staten genoegen nemen met betrekkelijk ondergeschikte posities. Minstens even marginaal was het wetenschappelijke bestaan van de fenomenologen onder de immigranten.

Zwaar accent

Dat degenen voor wie geen academisch succes was weggelegd zich in de Verenigde Staten ontheemd bleven voelen, ligt voor de hand. Merkwaardiger is het op het eerste gezicht dat ook een deel van de meest succesvolle immigranten zich vreemdeling bleef voelen. Merkwaardig, maar bepaald niet onverklaarbaar. Alle immigranten die Coser bespreekt, hadden hun volledige opleiding in Europa genoten en waren ruimschoots volwassen toen zij naar de Verenigde Staten vertrokken. Ze moesten daarom wel ten dele buitenstaanders blijven, vaak alleen al vanwege het zware accent dat de meesten nooit kwijt wisten te raken. Een deel van de immigranten weigerde ook welbewust om zich volledig te integreren. Zo bang waren sommigen voor integratie dat zij er niet toe konden komen in de Verenigde Staten een huis te kopen. Zij prefereerden een hotelkamer, waar zij hun permanent gepakte koffers onder het bed bewaarden als symbool van hun onwil om Amerikaan te worden. De politicologe Hannah Arendt wilde geen langdurig dienstverband met een Amerikaanse universiteit aangaan. Naar eigen overtuiging moest en kon zij als jodin niet anders dan marginaal zijn. Thuis voelde zij zich alleen in New York, de meest Europese van alle Amerikaanse steden, de enige stad waar het leven van de freischwebende Intelligenz geleefd kon worden. Coser wijst er terecht op dat juist deze blijvende marginaliteit een deel van de immigranten in staat stelde een kritisch-afstandelijk standpunt ten aanzien van de Verenigde Staten in te nemen. De van nature wat provinciaalse en zelfingenomen Amerikaanse cultuur kon zo'n standpunt uitstekend gebruiken.

Is het nu juist zoals ik aan het begin wat badinerend stelde, dat de Amerikaanse cultuur, althans de Amerikaanse high culture, door de immigratie van zoveel Europese intellectuelen geëuropeaniseerd is? Ten dele is dat ongetwijfeld het geval. Uit het bovenstaande zal evenwel ook wel duidelijk geworden zijn dat vrijwel alle geleerde immigranten door hun verblijf in de Verenigde Staten in aanzienlijke mate geamerikaniseerd werden. Het is in feite niet erg zinvol te spreken van europeanisering of amerikanisering. Beter is het te constateren dat de culturele vervlechting van Europa en de Verenigde Staten in de laatste halve eeuw, in het voordeel van beide partijen, zeer sterk is toegenomen.

■