Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 8]

John Cowper Powys

Het wroetende kwaad in Ramsgard
Wolf Solent van John Cowper Powys

Wolf Solent door John Cowper Powys Vertaling: Jacob Groot Uitgever: De Arbeiderspers, 745 p., f 59,50
Willem Brakman

Tussen 1929 en 1934, toen hij zich in Upstate New York had gevestigd, schreef Powys na wat minder belangrijk werk zijn canon: Wolf Solent, A Glastonbury Romance en zijn Autobiography. Graag had ik hier nog Porius naast gezet om allerlei redenen, maar dat zeer wonderlijke en beeldschone boek schreef hij pas op zijn achtenzeventigste. Het verhaal van het nu vertaalde Wolf Solent is simpel, de complicaties zijn echter vele: de hoofdpersoon, een middendertiger, keert terug naar zijn geboortestad in Dorset waar hij een betrekking heeft aangenomen als secretaris bij squire Urquhart, een geperverteerd man, die een schandaalkroniek wil schrijven over Dorset. Na zijn aankomst ordenen zich direct ruimte en tijd om hem heen met de vastbeslotenheid van de schrijver: de vader, reeds lang ter ziele, blijkt veel meer dan alleen maar herinnering te zijn, de moeder, lang niet gezien, vestigt zich nu ook in het stadje, waardoor veel oude wonden worden opengereten, geheime zonden, besmuikte daden waar het gemeenschapje allang aan gewend zou moeten zijn worden opeens actueel, als was alles nog maar net bespied.

Wolf, nog een introvert van de solide soort, lijdt aan een besluiteloosheid en tweeslachtigheid die hecht is verankerd in zijn sterk uiteenlopende ouders: de vader, een naar verleidingen speurende ‘galo[p]eur des femmes’, van wie vijfentwintig jaar na sluiting een intrigerend lelijk slachtoffer nog onthutst rondwaart: de moeder een krachtige triomferende vrouw, wie veel onrecht is aangedaan, die daar veel over praat en die geheel doortrokken is met het zuur van het gelijk. Vanuit dit punt is het liefdesleven van Wolf haast voorspelbaar: hij trouwt de verkeerde vrouw en kiest tenslotte voor de juiste, bij wie hij zich om ideële motieven de fysieke liefde, waar hij zo naar verlangt, ontzegt. Goed en kwaad wisselen in het verhaal voortdurend van plaats, een probleem dat zich op duistere wijze met het landschap verbindt en door middel van nevelen, eenzame landwegen en donker lokkend water aan de verscheurdheid van de hoofdpersoon contour verleent en diepte.

De roman is de geschiedenis van een thema, het kwaad, dat zijn blikpunt heeft in de hoofdpersoon, waardoor het kan rekenen op een weefsel van voor en tegen, enerzijds anderzijds, zo vol verfijningen dat een gezond wilsbesluit daarin grofheid zou zijn. Powys is in dit boek geen meester van de dosering, toch ontwikkelt zich langzamerhand uit een eigenaardigheid een typische Powys-mentaliteit, het ervaren van een veelheid, de behoefte zo veel feiten en standpunten aan te dragen dat het begrijpelijk wordt dat Powys liever van een multiverse sprak dan van een universe.

Na de terugkeer van de hoofdpersoon ontwikkelen zich bezoeker en stadje aan elkaar, Wolf is een alom aanwezige figuur, een constante bezoeker, langswandelaar, naar-binnenkijker, toevallige luisteraar. Wankel, wat amoreel, zeer plooibaar beschikt hij blijkbaar over de eigenschappen die tongen losmaken. Een prima constellatie voor iemand met de opdracht een schandaalkroniek te schrijven en daar al zonder zich dat bewust te zijn mee begonnen is op het moment dat hij in het stadje opduikt. Hij is als de weefklos die het bij elkaar weeft tot wat het is. Dit laatste is niet zonder belang; zo lijkt het thema van het kwaad nadrukkelijk neergelegd in een somber drietal, de naar rottingsgeuren hunkerende squire, de antiquair Malakite, die hem voorziet van pornografie, zeldzame in velijn gebonden exemplaren, en Monk, de veel wetende maar dienende, en zo een specimen van de zwartste soort.

Rusteloos wroetend

Als ergens het kwaad werkelijk gehuisvest is, en ik ben bereid dat tot diep in de kosmos te verdedigen, dan is het in gemeenschappen als Ramsgard, even broeierig als onopvallend fluisterend, in zichzelf rusteloos wroetend, aaiend en bijtend, zo blind en onvermijdelijk dat men er gerust de stalgeuren in mag snuffelen en er de stamp van de gespleten hoef in beluisteren. Een kleine kosmos van continue penetrerende, ondergravende, belastende en dreigende figuren, waaruit mompelingen opstijgen en klopsignalen. Een voorbeeld: als Wolf voor zijn werkgever langs de antiquair gaat, ontmoet hij daar de hem nog maar zeer oppervlakkig bekende heer Darnley Otter. Wanneer de boekhandelaar zich even terugtrekt om voor de heren thee te maken, is dat voldoende tijd om Wolf in te lichten over deze antiquair, namelijk dat hij een kind heeft bij zijn dochter en dat zijn vrouw van schaamte daarover is gestorven. Het is als het even sissen van een slang, daarna is er thee. Het principe van het dorp is de wurgende alomtegenwoordigheid, de alwetendheid, het oog dat door een sleutelgat een oog ontwaart aan de andere kant. Een ondoorzichtig geheel, dat in de roman het beeld heeft gekregen van Lentypond, de modderpoel van het dorp, waarin kwade geest en materie zich met elkaar hebben verbonden tot een reservoir van groen, taai slijm, een niet af te stropen inertie en zuigkracht, die zich nestelt in het brein van Wolf als een donker, even lokkend als bedreigend punt. Het knappe van Powys is dat hij deze vrijheidrovende samenhang zonder enige nadruk doet ontstaan, als het ware onder het oog van de lezer, zowel in de ruimte als in de tijd.

In zijn nawoord bij Wolf Solent noemt Powys de noodzakelijkheid van de grote tegenstellingen, maar het zou beslist onjuist zijn deze polariteiten en het vermogen elkaar te doordringen op hun filosofische merites af te tasten. Binnen het verhaal fungeren ze als boeiende maar daarbij dodelijke elementen, losjes, met een air van vanzelfsprekendheid gehanteerd, maar zeer constructief wat de substantie van het boek betreft. Hoe bijvoorbeeld dood en leven elkaar belemmerend kunnen omstrengelen is vertellend neergelegd in het donkere raadsel van de voorganger van Wolf, het raadsel waarom en waaraan hij zo bloedjong en schoon moest overlijden, en Powys kijkt er wel voor uit dit raadsel op te lossen. Of het blijkt uit de wijze waarop de vader, al vele jaren dood, als vleesloze schedel orakelend, hem voortdurend met herinneringen en schuld blijft belasten en oud zeer doet schrijnen.

Oedipale satire

In het samenleven van moeder en zoon ontstaat zo een griezelige herhaling van het verleden, waarin de schim van de oude losbol zichtbaar wordt op de achtergrond, en in de gestalte van zijn zoon opnieuw oude verwijten naar het hoofd geslingerd krijgt over ‘diens’ escapades. Deze ruzie is een van de hoogtepunten uit het boek, een oedipale satire, waard om er een sigaar bij op te steken. De afschuwelijke, zwamachtig lelijke oude vlam Seleria Gauld en haar onverbiddelijke trouw na zoveel jaren aan het graf is daarbij een vondst van de eerste orde, want een superbe verbeelding van dat altijd weer intrigerende raadsel, de vaderlijke erotiek. Er is aan het vlechten en weven geen eind, en vaak gebeurt het op diepzinnige wijze, zoals wanneer de twee dorpsratten Bob Weevil (evil!) en Lob Torp zich baden in het groenzwart van Lentypond, maar daarbij hun leden zo blank en lenig laten blinken in al dat zwart, dat het de gezichten van de boze Urquhart en de duistere dichter Jason, die hen bespieden (!), doet openzakken in ijle en verre idylle. Zo hecht doortimmerd en solide is het verhalen bij Powys dat het lijkt of het vertellen zelf vertelt en hij datgene creëert waar het hem niet om te doen was. Het kwaad verschijnt als het ware op eigen kracht, hierbij trouwens nijver geholpen door Wolf, die al doende veel goeds in het boze investeert, en het is geen geringe prestatie van een schrijver nauwelijks macht te hebben over het beste in zijn boek...

Toch lokaliseert Powys veel kwaads in een duistere hoek, distribueert het onder bepaalde figuren, differentieert het zelfs in zonden voor de betere stand (homofilie, necrofilie) en voor de lagere regio (incest). Alles om wille der mythologie, want deze zonden bij gas- en kaarslicht acht hij wel broeierige spinsels, maar niet zonder kosmische allure. In een dorp van onvrijen is dit de onvrijheid puur, een knieval voor dorpse verboden, dodelijke verminking. Vanuit eigen ervaringen sprekende (met zijn sadistische aanleg) acht hij al dat gehijg, besmuikt omkijken en veel oogwit bestrijdbaar door middel van een bevrijdend geluks-, genotsvisioen, hij ziet de mogelijkheid met goddelijke dispensatie een glimp op te vangen van de monsterlijke grap die erin gelegen is om vanwege dit soort zaken zo gebogen voort te schuifelen en de kraag zo hoog op te zetten. Het is een houding die hij beschrijft als een melange van donquichotterie, Swiftse gram en Rabelaisiaanse lach. Het ligt ook wel voor de hand daar oplossingen te zoeken waar de macht het grootst is, namelijk in de kleurrijkheid en vooral vindingrijkheid van de fantasie, waarbij vooral het verbale vermogen met volle kracht kan worden ingezet.

De wurgende invloed van het kwaad, het hoofdthema van het boek, spitst zich tenslotte toe in dat van de onmogelijke keuze tussen Wolfs beide geliefden: de schone, alle lusten mobiliserende en daardoor de vrije vlucht der ziel belemmerende Gerda Torp, dochter van de grafsteenhakker, en de geheimzinnig aantrekkelijke, zeer onlijflijke, de filosofie zeer toegenegen Christie, de dochter van de antiquair Malakite en zuster van de incestueuze. Een terecht zeer zwart omlijst duo. Op het dramatisch hoogtepunt van deze strijd laat de mythologie Wolf in de steek, hoewel hem op aanlokkelijke wijze een mogelijkheid voor de geest zweeft om zich met verlossing van schuldgevoelens maar met behoud van veel van beide figuren te verzekeren. De maar betrekkelijke emoties der geliefden, zo meent hij, verzinken. Ze hebben echter het vermogen om iets absoluuts te worden, tot het liefdesgevoel zelf, de god Eros... Deze beweging is bijna paradigmatisch voor het samengaan in het boek van extatisch zinnelijke ervaringen met transgressie en vlucht. Hier echter schiet het vermogen tot verinnerlijken van de problematiek, het in fantasieën op kleur en smaak afmaken, te kort. Daarin de poliepachtige invloed en zuigkracht van boze lieden te bespeuren is mijns in-

[p. 9]

ziens te eenvoudig, belangrijk is echter om in te zien dat Powys dat wel wil door Wolf door middel van financiële verwikkelingen te binden aan huis, haard en opdracht.

Zijn opdrachtgever is nadrukkelijk aan het begin van het boek neergezet als symbool van het kwaad, de werkelijke tegenstander van Wolfs magische wereld, en hoe; loerend, een sluier van priesterlijke sluwheid over een groot, wit en gerimpeld gezicht, uitgezakte oogwallen en de ogen zelf smeulend van een vreemd, innerlijk vuur. Als fonkelend, bijna overtuigend trekje heeft hij trouwens dun, diepzwart en zacht glanzend haar, dat de indruk maakt bij een ander gezicht te horen. Op dit punt wankelt het boek, ook het dorp is een geduchte vijand en Powys heeft de resultaten en wapenfeiten daarvan neergelegd in de wonderlijke combinatie van zielegrootheid en verval, zoals bijvoorbeeld in de eens zo mooie maar afschuwelijk lelijk geworden Selena ooit en alleen bemind door de vader, die weer is gestorven in het armenhuis, in de merelzang van Gerda, de zuivere lokroep van al wat natuurlijk is en die Wolf na zijn huwelijk niet meer uit haar kan doen opstijgen, en in het omgekeerde van dit alles, de zo krachtige en praktische moeder (we moeten nu eens aan de kant van het goede gaan staan en dan weer aan de kant van het kwaad), die daarbij zo mooi is gebleven.

Powys is in het begin van zijn schrijverschap sterk beïnvloed geweest door Thomas Hardy; over diens thema van tegengestelde geliefden en de verscheurdheid van de minnaar zegt hijzelf dat het geniale bij Hardy bestond in het niet neutraliseren van die tegenstelling, veeleer in het aanscherpen ervan. Niet in één roman, haast een schrijversleven lang. Geen wijsheid of resignatie, maar de uitbouw van het meest persoonlijke tot in het extreme. Uit deze disharmonie bloeit dan de tegenstelling uit tot een ‘imaginative grandeur, a tragic beauty’. Mogelijk is dat ook Powys' bedoeling geweest, het thema is lang genoeg ingeleid om iets te mogen verwachten, maar het is hem niet gelukt. Dat kon ook moeilijk, omdat de werkelijke onoplosbaarheid nooit is gelegen in de keuze tussen goed en kwaad, maar tussen goed en goed, zodat aan het schuldgevoel nooit is te ontsnappen. Een onoplosbaarheid zoals ontwikkeld in Hardy's Jude the Obscure, waarbij grandeur en beauty zijn gelegen in het weet hebben van de onoplosbaarheid en het er juist niet aan willen ontkomen, in niets anders, en dat tot stervens toe.

Nu is dit probleem moeilijk te transponeren in de kosmische strijd van het goede tegen het kwade, maar ook niet uit te werken a la Hardy, daar de hele mythologie er dan opeens maar vreemd en zijwaarts bij zou komen te hangen. Daarbij komt nog dat Wolf voor welk aanscherpen dan ook niet het geëigende karakter bezit: zijn groot begrip is soms maar moeilijk te onderscheiden van verraad, hij is plooibaar tot op de rand van het karakterloze, te arrogant ook door zijn gevoel voortdurend opgenomen te zijn in de bovenaardse strijd van goed en kwaad, en vooral: hij is te zelfzuchtig. Het schaamteloze compromisvoorstel dat hij Christie doet, alles bij het oude te laten met nu en dan een uitstapje (een wat weke, graatloze seksualiteit) met z'n tweeën naar het hogere, is in dit verband veelzeggend. Hier wreekt zich dat Powys het werkelijke kwaad niet de glans van het boze heeft meegegeven, maar tweeslachtig heeft verbrokkeld over figuren die daarvoor psychologisch te plomp zijn toegerust en in laatste instantie te weinig diabolisch. Wat overblijft is iemand die in deze te kleine dimensies niet al te interessant door de knieën gaat, waarom het boek naar zijn eind toe kabbelt met hier en daar nog wat machteloze kreten als ‘volharden of ontsnappen’, maar een vol akkoord wordt het niet.

Veel van Powys zelf weerspiegelt zich in dit einde, want hij was, bij al wat hij was, een begaafd ontsnapper, zowel aan het machtswoord van een beslissing als aan een ‘tragic beauty’. Een belangrijke eigenschap van hem is daarom toch in deze afloop te bespeuren, namelijk het vermogen dat hij steeds meer op prijs zou gaan stellen, bij zichzelf en ook bij anderen, ‘to be cunning’. Niet voor niets had hij zo'n enorme bewondering voor de in deze eigenschap uitblinkende Odysseus, een figuur waar hij aan het eind van zijn leven nog een roman aan wijdde. Dat Wolf Solent hem ook zelf niet helemaal moet hebben voldaan, moge blijken uit A Glastonbury Romance, dat verrassend snel erna werd geschreven, veel van de thematiek eruit heeft overgenomen, doorgetrokken en uitgediept, nauwelijks nog moralistisch is en in grote integriteit tot niets anders voert dan tot zichzelf.

■