Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 10]

Een panopticum van de Britse politiek
Vijf politieke leiders

Tony Benn
Neil Kinnock

Margaret Thatcher, Wife, Mother, Politician door Penny Junor Uitgever: Sidgwick & Jackson, 226 p., f 12,10
Neil Kinnock, the Path to Leadership door G.M.F. Drowser Uitgever: Weidenfeld & Nicolson, 162 p., f 32,65
A Yorkshire Boyhood door Roy Hattersley Uitgever: Oxford University Press, 215 p., f 17,15
The Benn Inheritance, the Story of a Radical Family door Sidney Higgins Uitgever: Weidenfeld & Nicolson, 228 p., f 64,95
A Future That Will Work, Competitiveness and Compassion door David Owen Uitgever: Penguin, 192 p., f 19,05
Bart Tromp

De Britse politiek! Dat was het grote voorbeeld voor de vernieuwers die in de jaren zestig een eind wilden maken aan de onduidelijkheid in de Nederlandse. Districtenstelsel, gekozen formateur, stembusakkoord, al die ideeën en voorstellen waren erop gericht van Nederland een volwassen democratie te maken waar je net als in Groot-Brittannië per verkiezing niet alleen op een partij stemde maar ook een complete regering met een duidelijk program koos.

Achteraf is het gemakkelijk vast te stellen dat de vernieuwers een geïdealiseerd beeld van het Britse stelsel tegenover een zwarte schildering van het Nederlandse stelden. De verloedering van de Britse politiek was echter al in deze periode begonnen. De diagnose van die verloedering nam in de jaren zeventig twee heel verschillende vormen aan. Sommigen in de beide grote partijen zagen steeds minder verschil tussen het feitelijke beleid van Labour en dat van de Conservatieven. De weigering van Wilson in 1964 om het pond te devalueren sloeg de bodem weg onder zijn voorgenomen modemiseringspolitiek en de volte face van Heath in 1972 hield een capitulatie voor de vakbonden in die geen Labour-leider hem zou hebben verbeterd. Volgens anderen echter ligt niet daar de verloedering van de Britse politiek maar wordt deze veroorzaakt door de groei van het extremisme in de grote partijen en het daarmee samenhangende feit dat Labour en Tories steeds minder in staat zijn de politieke opvattingen en tegenstellingen die er heden ten dage in Groot-Brittannië bestaan te representeren en vorm te geven.

Ondanks de kolossale begunstiging waarmee het Britse kiessysteem de twee grote partijen behandelt, begon het stelsel al in de jaren zeventig niet meer duidelijke meerderheidsregeringen op te leveren, en hoewel de Conservatieven sinds 1979 weer wel met een grote meerderheid in het Lagerhuis vertegenwoordigd zijn, worden bij verkiezingen steeds meer stemmen uitgebracht op andere partijen dan de grote twee.

Terwijl de economische neergang van Groot-Brittannië onverminderd doorgaat, bevindt de Britse politiek zich in een overgangssituatie. Waar die heen gaat, is nog onduidelijk. In zo'n situatie neemt het belang van politiek leiderschap dramatisch toe. Het is daarom verleidelijk een vijftal recente boeken van of over hedendaagse Britse politici te lezen als een momentopname van de Britse politiek. Margaret Thatcher, Roy Hattersley, Neil Kinnock, Tony Benn en David Owen zijn exponenten van de voornaamste politieke stromingen, de enige die ontbreekt is een representant van het gematigde conservatisme. Maar het is wellicht omineus dat de voornaamsten van dezen - Edward Heath, Harold MacMillan, Francis Pym (The Politics of Consent, 1984) - politiek uitgeschakeld of te oud zijn.

De meest vervaarlijke van de hedendaagse Britse politici is zonder twijfel Margaret Thatcher. In de tien jaar dat zij achtereenvolgens de Conservatieven leidt en het land regeert heeft zij het aanschijn van de Britse politiek ingrijpend veranderd. Dat werd mogelijk door het onbestemde gevoel dat het anders moest, maar het is onmiskenbaar dat Margaret Thatcher veel meer richting heeft gegeven aan de politieke ontwikkeling dan dat ze erdoor gestuurd is. Zij is dan ook in bijna alle opzichten het tegendeel van wat bij de Tories gebruikelijk is. Afkomstig uit de kleine middenstand heeft ze zich met ijzeren wilskracht omhooggewerkt; Oxford; graden in scheikunde en rechten; een echtgenoot in goeden doen en het Lagerhuis. Haar college in Oxford was Somerville - waar ook zulke coryfeeën als Indira Gandhi, Edith Summerskill en Shirley Williams studeerden - maar daar al was Margaret Thatcher een onwankelbare Conservatief, en vanaf het begin van haar loopbaan - die aanving met enkele jaren als chemicus in een fabriek waar ze bij de arbeiders en collega's bekend stond als ‘de hertogin’ - was politiek haar hele leven; in een mate dat nu nog het ergste wat haar kan overkomen vakantie is. Een dergelijke inzet, zo'n beroepsmatige opvatting van politiek, is geheel vreemd aan de Conservatieven, in zekere zin aan de hele Britse politieke cultuur, waar het politieke bedrijf toch nog altijd wordt gezien als een vorm van gentleman 's leisure.

De inhoud van het politieke denken van Margaret Thatcher valt samen met haar morele wereldbeeld. De weg van individuele emancipatie die zij heeft bevochten, is haar model voor het herstel van Groot-Brittannië. Het resultaat van dit denken is vaak identiek met dat van het traditionele Conservatieve denken, maar het heeft volstrekt andere wortels, en in dat opzicht is Margaret Thatcher in haar eigen partij een buitenbeentje (net als timmermanszoon Heath) dat niet als volwaardig wordt beschouwd door het establishment, maar dat ook niet wil zijn. Kenmerkend is de verhoudig met de koningin, die haar eerste minister zeer koel behandelt en haar bij haar wekelijkse bezoeken, zo meldt deze oppervlakkige en vol sympathie geschreven biografie van Penny Junor, nog nooit zelfs maar een kopje thee heeft aangeboden. Kenmerkend voor haar karakter is de anekdote die verhaalt dat bij het eerste etentje in Chequers (het officiële buitenhuis van Britse eerste ministers) dat Margaret Thatcher haar kabinet aanbood de serverende vrouwelijke soldaat (het personeel van Chequers bestaat uit militairen) de lamsbout met jus en al in de schoot van sir Geoffrey Howe liet belanden. De eerste minister sprong op en bracht het meisje naar de keuken om haar te troosten, ‘saying there was nothing in the world to worry about, leaving Sir Geoffrey to mop up his suit himself.’

On-Engels is haar gebrek aan retorische kwaliteiten, ook al heeft ze zich tot een gevreesd debater in het Lagerhuis ontwikkeld. Geen politieke cultuur hecht zoveel gewicht aan het gesproken woord, en men kan het symbolisch noemen dat Thatcher pas kandidaat voor het leiderschap werd toen haar intellectuele mentor sir Keith Joseph zich in het najaar van 1974 voor die positie uitschakelde door een slecht ontvangen toespraak.

Zij is de meest radicale premier van Groot-Brittannië sinds Lloyd George en, midden in haar tweede ambtstermijn, met een voorlopig nog onvermijdelijk lijkende derde in het vooruitzicht, het lijkt erop dat zij als geen ander in de twintigste eeuw een stempel op Groot-Brittannië zal drukken. Haar deugden zijn onbetwist: oprechtheid en integriteit, vastbeslotenheid ook in tegenspoed en de moed van haar overtuiging. Die deugden kwamen het best tot hun recht in haar oorlog met de Argentijnse roverhoofdmannen; als vredesleider heeft ze Groot-Brittannië compromisloos verder het dat in gevoerd: de inflatie daalde weliswaar van twintig tot vijf procent, maar de werkloosheid steeg tot 3,3 miljoen, de economie groeide nauwelijks. De ontmanteling van de Britse verzorgingsstaat - toch al zuiniger en beperkter dan de Nederlandse of de Duitse - heeft grove vormen aangenomen. ‘The country might in some ways be a chillier, bumpier, less cosy place - but infinitely more invigorating,’ schreef ze vorig jaar. Ze is de eerste Tory-premier sinds Disraeli die niet voorgeeft een nationale politiek te voeren. En haar bewonderaars vindt ze daarom zowel uiterst rechts als uiterst links. Ken Livingstone, een representant van de laatsten, zei voor de televisie: ‘I think I admire the determination because all the track-record of the last thirty years is a series of prime ministers who are just blown backwards and forwards bij events. Now Mrs. Thatcher has tried to impose her personality on events and the Civil Service, and I find that very admirable.’

Retorisch vermogen

De huidige leider van de Labour Party, Neil Kinnock modelleert zich zorgvuldig naar Aneurin Bevan - al jaren laat hij in Who's Who vermelden dat hij een bloemlezing uit de geschriften en redevoeringen van de profeet van links Labour heeft uitgegeven, hoewel dat boek tot op de dag van vandaag niet blijkt te bestaan. Met Bevan deelt hij een formidabel retorisch vermogen, waarmee hij, anders dan deze, echter niet in het Lagerhuis weet te schitteren. Hij heeft geen last van de tactloosheid en twistzucht waardoor Bevan in 1956 het leiderschap van de partij misliep. Maar alles wijst erop dat hij ook Bevans politiek-bestuurlijke kwaliteiten ontbeert. Labour wordt geleid door iemand met geen andere bestuurlijke ervaring dan een weinig succesvol verlopen voorzitterschap van een studentenclub. Dat hij geen enkele regeringservaring heeft, wordt hem echter in de huidige Labour Party als een deugd aangerekend - zo is hij onbevlekt gebleven.

Anders dan Thatcher is Kinnock veel meer de creatie van een bepaalde politieke ontwikkeling dan iemand die die ontwikkeling mede heeft geschapen. Hij is geen politieke opportunist, maar ook niet iemand die zich kansen laat ontgaan. Zijn successen binnen de Labour Party waren de successen van een welsprekend en geestig spreker, maar dat is tegelijk de reden waarom hij buiten de eigen kring niemand overtuigt. Kinnock kon partijleider worden omdat hij - vanwege zijn humor - niet tot extreem links werd gerekend. Hij werd om die reden ook nooit zo door

[p. 11]

de media achtervolgd als Tony Benn. De leiding van Labour berust zo logischerwijs bij een intellectuele lichtgewicht, met ondoordachte en ouderwets centralistische politieke ideeën, die over de hele linie de beleidsvoornemens aanhangt dank zij welke Labours aanhang bij de laatste verkiezingen is gedecimeerd.

Margaret Thatcher

Als tacticus en strateeg heeft Kinnock op twee cruciale momenten geblunderd. Hij organiseerde de verkiezing tot partijleider van de beminnelijke maar ongeschikte Michel Foot - een andere volgeling van Bevan, die een grote biografie over zijn held ook echt publiceerde (maar het prijzende boek over Harold Wilson dat hij in de vroege jaren zestig schreef al jaren weglaat uit zijn Who's Who). Zijn tweede blunder was de later door het partijbestuur ondersteunde diagnose van de verkiezingsnederlaag van 1983: er was niets mis met het programma, het was alleen niet goed overgebracht op de kiezer. Deze blunders werden indertijd minder opgemerkt dan de zware nederlaag die Kinnock op het laatste congres van Labour leed, toen hij in de schaduw werd gesteld door Scargill en diens antidemocratische extremisme. Daar, in Blackpool, sneuvelde de gedachte dat een frisse linkse jongen die liever spreekt dan luistert de tegenstellingen binnen Labour zou kunnen verzoenen, en genoeg is om de partij uit het dat te voeren. De biografie van Drowser sympathiseert met zijn hoofdpersoon, maar is niet onkritisch: ‘It is, arguably, a fatal misunderstanding of the intelligence of the British electorale to assume that Kinnock's verbosity will be sufficiënt to win Labour a general election. There is, moreover, little that is relevant to the contemporary Britisch electorate in the Bevanite ideas of class, unilateral nuclear disarmament and the trade unions he so reveres. ‘Kortom: Kinnock is een symptoom van de ziekte die Labour teistert, geen geneesmiddel.

Nostalgie

Dezelfde factoren die Kinnock naar de top van de Labour Party stuwden hielden Roy Hattersley van die plaats af; hij is nu plaatsvervanger van de partijleider. Hattersley representeert de traditionele sociaal-democratische stroom binnen Labour, vroeger onbetwist de hoofdstroom, nu weggeduwd tot rechtervleugel. In de strijd om het partij leiderschap trachtte hij zich te tooien in de mantel van Attlee, maar dit imaginaire kledingstuk paste hem om twee redenen niet. Attlee mocht dan volgens zijn concurrent Hugh Dalton ‘een muis’ zijn, zijn leiderschap bestond eruit dat hij op een bijna onzichtbare manier de eenheid in Labour wist te bewaren. In de huidige Labour Party is dat onmogelijk geworden, en het beroep op de gouden tijd van Attlee wordt zo tot niet meer dan nostalgie. Anders dan Kinnock kan Hattersley wel op ministerservaring bogen, maar helaas heeft hem dat niet de reputatie van een groot bewindsman opgeleverd, en juist in het besturen lag de grote kracht van Attlee. Of Hattersley ook aan de Engelse ziekte lijdt en een groot spreker is, weet ik niet; wel dat hij schitterend schrijft. Zijn jeugdherinneringen A Yorkshire Boyhood is het mooiste boek dat in jaren door een Brits politicus is geschreven; prachtig proza, geestig, indringend, ontroerend, waarbij ‘de politiek’ pas tegen het eind rechtstreeks z'n opwachting maakt als Hattersley in een karakteristieke passage schrijft: ‘The Labour Party shone througt my fifth form year at the City Grammar like a vein of silver in a lump of grey Pennine stone.’

Roy Hattersley
David Owen

Hattersley is, nu de formidabele Denis Healey geleidelijk aan door de zijdeur aan het verdwijnen is, de belangrijkste vertegenwoordiger van de slinkende groep binnen Labour die van de partij weer de spreekwoordelijke ‘broad church’ wil maken die ‘this great movement of ours’ altijd geweest is. In de demonologie van de Britse politiek is de transformatie van de Labour Party van kerk tot sekte bovenal het werk van Anthony Wedgwood Benn, ooit Lord Stansgate en tegenwoordig Tony Benn. Zijn aanhangers schilderen hem af als een man die door integriteit, hoge principes en onbaatzuchtigheid wordt gedreven. Ambitie is hem vreemd, maar hij is bereid zijn partij te dienen. Het bewonderende, geheel onkritische boek van Sidney Higgins zet uiteen dat niet alleen Benn een moderne politieke heilige is, maar dat zijn betovergrootvader, grootvader en vader dat allemaal ook waren, een ware genealogie der moraal. Ook Benn is een groot spreker, maar anders dan bijvoorbeeld Michael Foot, geheel humorloos. Het oordeel van A.J.P. Taylor over de redevoeringen van de laatste gaat ook voor Benn op: ‘Sparkling, but without depth.’ De boeken van Benn - meestal bewerkte redevoeringen - maken duidelijk dat op schrift slechts oppervlakkigheid overblijft. Benn is echter niet de geestelijke vader van het conglomeraat van linkse sekten en sektariërs dat steeds meer macht in de Labour Party heeft weten te verwerven. Hij is degene die het meest succesvol de golf van extremisme weet te berijden.

Heilsgeschiedenis

Als geen ander weet hij zijn ogenschijnlijke opportunisme te vermommen als het belangeloos najagen van de allerhoogste principes. Al vanaf 1950 lid van het Lagerhuis, en minister in alle Labourregeringen sinds 1964 werd hij volgens Higgins pas in de jaren zeventig tot het ‘echte socialisme’ bekeerd: de volledige nationalisering van alle produktiemiddelen. Zo steunde hij in 1971 de eis van de stakers in de Clydeside om de scheepswerven daar te nationaliseren, nadat hij had toegegeven dat het fout van hem was geweest daar niet voor op te komen toen hij als minister op dit punt verantwoordelijk was. Dit patroon keert steeds weer terug: Benn weet zich altijd aan zijn eigen medeverantwoordelijkheid te onttrekken. Volgens hem houdt socialisme in: de suprematie van het geweten boven de wet, en als minister heeft hij zich daar vaak op beroepen om een afwijkend standpunt achteraf in te nemen. In omgekeerde richting werkt het principe echter niet en eist Benn on voor waardelijke en onmiddellijke uitvoering van besluiten. De heilsgeschiedenis van de huidige Labour Party is zowel letterlijk als overdrachtelijk door Benn geschreven. In deze visie wordt de Labour Party altijd verraden door haar leiders, die de ‘natuurlijke neiging’ hebben hun socialistische principes in ministerszetels te laten varen. De verwording van de partij wordt vergemakkelijkt door het streven Labour een ‘broad church’ te laten zijn, die potentieel de meerderheid van de kiezers mobiliseert. Dat streven komt altijd neer op de dominantie van rechtse sociaal-democraten, en staat daarom gelijk aan verraad. De enige manier om leiders en parlementsleden in het gareel te houden is ze te dwingen als niets anders dan als lasthebbers van ‘de partij’ op te treden. Het is de historische prestatie van Benn, aldus Higgins, dat hij vanaf 1979 dat verraad heeft weten te voorkomen, ook al zal hij, als Mozes, het beloofde land zelf niet betreden. Deze biografie toont hem als een zeloot met een even benauwde visie als Margaret Thatcher, maar ook als een oprechte naïeveling die blind is voor de krachten die hij losmaakt.

Wraakacties

Het beeld dat Higgins schetst van een man die het fanatisme en extremisme van zijn aanhangers met tegenzin en afkeer op de koop toeneemt, klopt echter niet: het wordt alleen al weersproken door de beschrijving van een speciale zitting onder voorzitterschap van Benn, waar wraakacties werden voorbereid tegen Kinnock en andere leftwingers die geweigerd hadden Benn te volgen in een verdere escalatie van het conflict binnen de partij.

Ideologisch is Benn de tegenhanger van Margaret Thatcher. Beiden hebben hun partijen naar extremere posities geleid omwille van de duidelijkheid, al is Thatcher in dat proces meer beweger en Benn meer bewogene geweest. Maar daarmee houdt de gelijkenis op. Thatcher heeft haar partij bijeengehouden, aan de macht gebracht en twee verkiezingen gewonnen, en ze is geslaagd in enkele van haar voornaamste doelstellingen. Benn heeft zijn partij gescheurd, en daarna gespleten gehouden; hij is medeverantwoordelijk voor twee opeenvolgende verkiezingsnederlagen en het voornaamste succes waarop hij zich beroept in een carrière als minister, die twaalf jaar beslaat, is het nietbeëindigen van het verliesgevende Concorde-project.

Die scheuring vond plaats in 1981 en resulteerde in de oprichting van de Social Democratie Party. Een van de oprichters is David Owen, arts van huis uit, en tot 1979 minister van Buitenlandse Zaken in de Labour-regering. Sinds 1983 is hij partijleider van de SDP. Owen is een gevreesd spreker in het Lagerhuis, een man die zelfverzekerd is en veel heeft om zelfverzekerd over te zijn, want over zijn kwaliteiten bestaat geen twijfel. Er worden geen boeken over Owen geschreven. Hij schrijft ze zelf, en ze laten zich lezen als weloverwogen, goed geformuleerde memories van toelichting bij de begroting van vrijwel elk denkbaar departement. Net als zijn vorige boek Face the Future betoogt Owen in A future that will work (beide titels verwijzen naar die van het programma waarmee Labour in 1945 de verkiezingen won) dat het grote politieke probleem van het Verenigd Koninklijk niet het gebrek aan duidelijkheid is, of de gematigdheid van opeenvolgende regeringen, maar polarisatie en extremisme in politiek en samenleving. Die diagnose is steeds meer bevestigd door de werkelijkheid. Voor de alliantie van SDP en Liberalen wordt het toepassen van een geneeswijze pas mogelijk na een herziening van het kiesstelsel, die de kiezers en niet de partijactivisten aan de macht brengt. Nu beheersen de Conservatieven het Lagerhuis hoewel ze maar veertig procent van de uitgebrachte stemmen kregen. De alliantie kreeg 26%, Labour 28%. In het Lagerhuis echter heeft Labour tien keer zoveel afgevaardigden als de alliantie.

Het Britse kiesstelsel, ooit gezien als ideaal voor de democratie, is zo een vliegwiel geworden in de motor die Groot-Brittannië nog steeds verder de verkeerde richting instuurt. Dit panopticum van politieke leiders laat zien dat een verandering ten goede dank zij politiek leiderschap van formaat hoogst onwaarschijnlijk is. Hij die wil kan het niet; zij die kan wil het niet.

■