Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 5]

Louise Erdrich

Op de grens tussen wildernis en stad
Het verbrokkelde leven van de Chippewa-Indianen

Love Medicine door Louise Erdrich Uitgever: André Deutsch, 272 p. Importeur: Consul Books, f 35,40
Anthony Paul

De enorme materiële schade die de Amerikaanse Indianen is berokkend, ging over het algemeen gepaard met culturele minachting. In de literatuur en (helaas ook) in de cinema, werd de Indiaan op zijn best uitgebeeld als een edele gevederde idioot met een fraai profiel, een figuur waarop blanken hun sentimentaliteit en schuldbewuste vooroordelen botvierden. De autochtone Amerikanen hebben hun eigen stem niet genoeg laten horen om het evenwicht te herstellen; ze schijnen het vermogen om voor zichzelf op te komen, in tegenstelling tot de zwarte Amerikanen, al lang geleden te hebben uitgeput. Alleen daarom al is een roman van een Amerikaanse Indiaanse over haar eigen volk een belangwekkende gebeurtenis.

Louise Erdrich werd in 1954 geboren en is half Chippewa-Indiaans en half van Duitse afkomst - ook haar figuren zijn vaak van gemengd bloed. Love Medicine, haar eerste roman, is niet alleen het verslag van iemand die het in ieder opzicht marginale, en niet door literatuur geraakte reservaatsleven van binnenuit kent, maar verwerkt al die ervaringen tot iets van blijvende waarde dat we kunst noemen; het is een fantasierijke prestatie, vergelijkbaar met V.S. Naipauls vroege meesterwerk over het Caribisch gebied A House for Mr. Biswas.

De eerste keer dat ik Love Medicine las werd ik getroffen door de vlotte, bedreven verteltrant, door de vaak verbazingwekkende poëtische metaforen waarin het verhaal zich bij een climax samenbundelt, door de verzadigende overvloed aan raak geziene dingen - huizen, auto's, kleren, het weer, eten - en de afwisseling, humor en warmte in Louise Erdrichs stijl. Kortom, ik heb genoten van de zeldzame ervaring met een nieuw groot talent kennis te maken. De tweede keer kon ik meer aandacht besteden aan de ongedwongen vaardige opbouw van de roman: Erdrich weeft een reeks onderling verbonden levensgeschiedenissen aan elkaar, over een periode van drie of vier generaties, waardoor er een volkomen geloofwaardig beeld ontstaat van een gemeenschap van Chippewa-Indianen op en rond een reservaat in Noord-Dakota.

De roman beslaat een tijdperk van vijftig jaar, van 1934 tot 1984 (Erdrich is al even nauwkeurig met data als met vele andere dingen) maar aangezien de traditionele familiesage tegenwoordig slechts moeilijk verteerbare middelmaat oplevert, heeft de schrijfster gelukkig voor een intelligente strategie gekozen: ze springt heen en weer in de tijd en van de ene levensgeschiedenis op de andere. In het begin is het enigszins verwarrend, vooral omdat we met de eerste episode - of hoofdstuk - midden in de uitgebreide familie vallen, die in 1981 op het reservaat bij elkaar is gekomen om de dood van de mooie, ranke, verloren June Kashpaw te bewenen. In de allereerste scène zien we June, alleen en aan het eind van haar Latijn, in een vreemde stad. Ze is een van de geesten die in het leven van de anderen aanwezig zijn: Erdrich laat op indringende wijze zien hoe de levensgeschiedenissen van verschillende mensen elkaar kunnen beïnvloeden, verzadigen en kleuren. Het meest drastische uiteraard op het gebied dat we alleen met het afgesleten woord ‘liefde’ kunnen omschrijven; deze roman voert dat woord fier in de titel en geeft er een nieuwe betekenis aan: aan het eind is er zo'n overwicht aan humor, verdriet en pure ervaring, dat liefde niet louter sensualiteit en tederheid blijkt te behelzen, maar ook de intimiteit van geweld, rivaliteit en verraad.

Met de tweede episode komen we terecht in 1934 en het gevecht op leven en dood tussen een arm blank missiemeisje, Marie Lazarre, en de waanzinnige zuster Leopolda. De heersende godsdienst is een duivel-vrezend lumpen-katholicisme, dat barbaarser is dan de primitieve overtuigingen die daarnaast nog voortleven. Marie heeft the mail-order Catholic soul you get in a girl raised out in the bush, whose only thought is getting into town. De roman speelt zich precies op de grens tussen de bush en de stad af. Het is nog niet zolang geleden dat de Indianen een heilige zwarte hoed van een jezuïet stalen en er op kauwden om van de koorts af te komen maar in plaats van te genezen de pokken opliepen. Erdrich heeft een scherp oog voor dit soort beelden en ironie.

Marie trouwt uiteindelijk met Nector Kashpaw, die echter van de weelderige, amorele Lulu Nanapush blijft houden. Nector is een knappe man met een goede opleiding; hij waagt zich buiten het reservaat waar hij merkt dat de Amerikaanse cultuur van Indianen slechts verwacht dat ze in films en kitserige kunst edelmoedig sterven. Hij zit model voor een schilderij, De sprong van de krijger, dat beroemd wordt. Verwijzend naar generaal Custers aforisme ‘Alleen een dode Indiaan is een goede Indiaan’, komt Nector tot de conclusie: ‘Alleen een dode Indiaan, of een die achterover van zijn paard vallend sterft, is een interessante Indiaan.’

Onnozele oer-vrouw

Een van Lulu's andere minnaars is Beverly, de broer van haar overleden man, die zich opgewerkt heeft tot de hogere regionen van de arbeidersklasse door huis aan huis met leerboeken te leuren (het scherpe oog van de schrijfster valt meteen op de cheap pulp-flecked pages), maar ondanks de bittere wetenschap dat niemand op het reservaat zijn woordenschat verrijkende boeken zal lezen, terugkeert omdat hij geen weerstand kan bieden aan de onnozele oervrouw Lulu.

De mannen in het reservaat drinken en jagen. Tweehonderd jaar geleden merkte Benjamin Franklin met nog steeds onovertroffen zelfvoldoening op: ‘Als de voorzienigheid deze wilden wil uitroeien om plaats te maken voor hen die de aarde cultiveren, is rum waarschijnlijk het aangewezen middel. Drank heeft alle stammen die vroeger de gehele kust bevolkten al vernietigd.’ Erdrich toont aan dat de voorzienigheid nog steeds actief is op dat terrein, al wordt zij tegenwoordig door de auto bijgestaan.

De verschillende levensgeschiedenissen gaan zo soepel in elkaar over dat men geleidelijk beseft inderdaad een roman een lezen, en niet een verzameling korte verhalen. Er zijn verschillende vertellers, in de eerste en de derde persoon, en de toon varieert van de naïeve maar scherpe Lipsha, de zoon van June: Oh yes I'm just as bitter as an old cutworm just thinking of how they done to us and doing still, tot de ironie en met humor onderdrukte woede van medicijnenstudente Albertine. Slechts zo nu en dan is er een stem te horen die alleen van de schrijfster zelf kan zijn, zoals in de beschrijving van de vrouw van de boekenverkoper, zij is groomed with exquisite tawdriness. Maar over het algemeen komt de stemmenwisseling, evenals de verbrokkeling van de tijd, het boek zeer ten goede - het gaat immers over het verbrokkeld leven van vervreemde mensen die geleidelijk aan van zich doen horen.

Voor deze mensen zijn de geschiedenis en openbare gebeurtenissen een gevaarlijke rode vlek aan de rand van het bestaan. De mannen gaan de oorlog in en komen gebroken terug. Het wederzijdse onbegrip tussen Indianen en de wet komt naar voren in de geschiedenis van Lulu's zoon, de heldhaftige reus Gerry Nanapush, die de helft van de tijd in de gevangenis zit als hij tenminste niet net is ontsnapt - wat trouwens meestal de reden is waarom hij er überhaupt zat: vrijuit zal hij nooit gaan. Gerry maakt de fout meer in rechtvaardigheid dan in de wet te geloven, en als hij ruzie krijgt met een cowboy over de vraag of een Chippewa ook een nikker is, merkt hij dat er niemand zo wraakgierig is als een cowboy die een trap tegen zijn ballen heeft gehad en dat white people are terrible witnesses to have against you, almost as bad as having Indians witnessfor you. Als ze voor de rechter staan mompelen ze maar wat binnensmonds want ze hebben geen vertrouwen in het Amerikaanse rechtssysteem. So you see, legt de ironische Albertine geduldig uit, it was difficult for Gerry (...) to retain the natural good humor of his ancestors in these modern circumstances. Omdat Gerry nog steeds in rechtvaardigheid gelooft, ontsnapt hij weer, wordt gepakt en ervan beschuldigd een politieman te hebben vermoord (of hij het inderdaad geeft gedaan wordt niet duidelijk) en in een extra zwaar bewaakte gevangenis gestopt. De meeste schrijvers zouden hem daar laten zitten, maar Erdrich ziet de dingen in een hoopvol licht en laat hem beroemd worden, een gezicht op protest-buttons, en haalt hem nogmaals uit de gevangenis, waarna hij weliswaar niet vrijuit gaat, maar tenminste ergens in de bossen zit in plaats van achter plexiglas.

Louise Erdrich is er in geslaagd, en dat is zeker niet de geringste van haar prestaties, het natuurlijke goede humeur van haar voorvaderen te bewaren - of te herstellen. In de episode waaraan het boek zijn titel ontleent slaagt Erdrich erin enkele oude Indiaanse vrome gebruiken en mysteries uit het wrak van deze tijd naar boven te halen en te verwerken in haar eigen verstandige, milde visie. Wat het boek in mijn ogen zo opmerkelijk maakt is de reikwijdte van de fantasie, en het volkomen ontbreken van belerend geschreeuw. Erdrich gebruikt haar verstand en ironie niet als een scherp wapen maar als een paar vleugels. Ze is een kunstenaar, en ik ben benieuwd wat ze hierna gaat doen.

■